Tỉnh thức là gì?
Cuộc sống vốn luôn vận động, chúng ta thường chịu áp lựcnặng nề với những lo toan của kiếp người. Những bận rộn, tất bật với cơm, áo, gạo, tiền làm chúng ta mệt mỏi và căng thẳng, lắm lúc mất cân bằng. Tâm trí luôn mệt nhoài, khi thì một ý tưởng tiếc nuối, ân hận trong quá khứ, lúc thì những lo nghĩ, toan tính, dự định cho tương lai. Ít khi chúng ta sống với hiện tại, để có thể đem tâm về sống cùng với thân. Chúng tađang sống và làm việc với hiện tại, ấy thế mà tâm cứ lăng xăng, không đi ngược về quá khứ đã trở thành dĩ vãng thì cũng vi vu mơ tưởng đến tương lai xa vời ngoài tầm tay với. Hiện tại sống động này, ta lại không quan tâm và trân quý. Kể ra thật là vô lý nhỉ? Để đời sốngmình có ý nghĩa hơn, chúng ta cần sống và thể nghiệm từng phút giây hiện tại. Để sống được với hiện tạinhiệm màu, chúng ta cần phải biết nghệ thuật sống tỉnh thức.
Sống tỉnh thức là duy trì ý thức trong từng giây phút hiện tại trên mỗi công việc mà mình đang thể nghiệm, đang ‘sống’. Không để tâm bận bịu với quá khứ, không viển vông chắp cánh mơ tưởng đến tương lai mà từng khắc, từng khắc trong hiện tại, chúng ta cần tỉnh thức và biết rõ những gì đang diễn ra nơi mình, với mình và với cuộc sống quanh mình.
Tỉnh thức không có gì mới. Từ xa xưa, trong các bài thuyết giảng tôn giáo, trong thơ ca, văn chương, bàng bạc người ta đề cập đến tỉnh thức. Có thể nói rằng, người đầu tiên thấy rõ vai trò của tỉnh thức trong đờisống và đề xuất nhiều phương pháp khác nhau để đạt đến trạng thái tỉnh thức là Đức Phật lịch sử Gotama. Tên Ngài ( Gotama Buddha) nghĩa là Bậc Tỉnh Thức (tên Gotama) cho thấy Ngài quan tâm thế nào đến tỉnh thức và phương pháp đạt đến tỉnh thức. Suốt cuộc đời 80 năm tồn tại trong kiếp nhân sinh, Ngài cũng thực hiện một điều duy nhất: sống tỉnh thức và hướng dẫn người khác sống tỉnh thức.
Tỉnh thức là một yếu tố có tính quyết định sự thành công trong mọi lĩnh vực hoạt động của con người. Những nghiên cứu khoa học chứng minh rằng nếu duy trì và tăng trưởng trạng thái tỉnh thức, cuộc sống chúng ta sẽ có thêm nhiều niềm vui, có khả năng chống đỡ bệnh tật tốt hơn, thân thể tráng kiện hơn và đời sống tinh thần lành mạnh hơn. Tỉnh thức là thần dược trị bệnh căng thẳng và lo lắng – một căn bệnh thường gặp trong xã hội hiện đại khi tốc độ cuộc sống ngày càng xoáy vào cơn lốc ngày một nhanh hơn trong vòng tiến hóa của xã hội. Do đó, thực hành tỉnh thức là điều cần thiết để có được cuộc sống cân bằng và hạnh phúc.
Thực hành tỉnh thức như thế nào?
Một hình thức thực hành tỉnh thức có tính truyền thống và nguyên tắc gọi là ‘thiền tỉnh thức’. Người thực hành theo phương pháp này cần tuân thủ một số điểm căn bản, ví dụ cần phải ngồi yên lặng trong một tư thế thoải mái, thường là tư thế ngồi hoa sen, tối thiếu là 20 đến 30 phút mỗi lần, hai lần trong một ngày và duy trì thường xuyên sưh thực hành này như là một phần của sinh hoạt thường nhật. Trong quá trình ngồi, người thực hành bắt đầu tập trung sự chú ý vào hơi thở, và đồng thời, thân hãy để cho những cảm thọ ra đi, tâm đừng giữ lại những ý tưởng vẫn không ngớt lên-xuống, vào-ra. Chỉ cần chú tâm vào hơi thở; chú tâm vào luồng không khí từ ngoài đi vào cơ thể chúng ta qua hai lỗ mũi mỗi khi hít vào. Hãy để tâm theo dõihơi thở đi vào trong buồng phổi và rồi, khi hơi thở đi ra, hãy dõi tâm theo những cảm thọ của hơi thở cho đến khi nó ra khỏi cơ thể mình. Đừng điều chỉnh hay can thiệp vào hơi thở, chỉ cần yên lặng quán sát cảm thọ, quán sát sự ra-vô, lên-xuống của hơi thở mà thôi. Ngoài việc để tâm đến độ ngắn-dài của hơi thở cùng những tính chất của hơi thở khi ra-vào cơ thể, khoảng cách gián đoạn giữa hai hơi thở cũng cần dõi tâm.
Một điều không thể tránh khỏi là khi đang thực hành tỉnh thức, những ý tưởng, cảm thọ và cảm xúc ồ ạtdâng trào trong tâm thức. Chúng ta cần có cách đối xử ‘thân thiện’ với những vị ‘khách không mời’ này để không bị ảnh hướng trong việc thực hành và duy trì tỉnh thức. Không đè nén, không phân tích, không ‘bạo động’ với chúng. Việc chúng ta cần làm là hãy ghi nhận những động tĩnh và hành trạng của chúng mà thôi. Khi chúng đến, chúng ta biết chúng đến; khi chúng đi, chúng ta cũng ý thức đầy đủ sự ra đi của chúng rồi quay tâm về với hơi thở. Không cần ‘thết đãi’ hay hiếu khách mời mọc chúng ở lại, cũng không khiếm nhã cộc cằn xua đuổi chúng đi. Thái độ ‘hiếu khách’ hay ‘khiếm nhã’ như vậy đều không đúng và làm tổn thương đến tỉnh thức khi chú tâm vào hơi thở của mình. Nếu đã biết tên những vị ‘khách không mời’ này, ví dụ như ‘suy nghĩ’, ‘cảm giác ngứa’, ‘một ý tưởng buồn’…chúng ta cũng cần biết khi nó ‘đột nhập’ vào tâm mình; nếu không biết tên nó cũng không sao, ví dụ có một cảm giác là lạ, không mô tả được nhưng cảm nhận được, thì việc của chúng ta là cảm nhận chúng. Khi nhận diện được hành trạng của những ý tưởng, cảm thọ và cảm xúc này, chúng sẽ tự động ra đi. Lúc này, chúng ta đang thực hành tỉnh thức về sự đến-đi của chúng. Thế nhưng, mục đích của chúng ta là trụ tâm vào đối tượng là hơi thở, nên duy trì tỉnh thức trên hơi thở càng nhiều càng tốt.
Lợi ích của tỉnh thức như thế nào?
Quán sát tâm theo cách này, tâm trí chúng ta dần dần trở nên sáng láng, minh mẫn và tỉnh táo hơn. Thực hành tỉnh thức là cách để chúng ta tự hiểu về chính bản thân mình nhiều hơn. Quá trình thực hành mỗi ngày sẽ tạo cho chúng ta một thói quen trụ tâm vào những việc làm, kiểm soát ý tưởng và suy nghĩ của mình trong từng giây từng phút. Nhờ thực hành liên tục, chúng ta hiểu được tâm ý mình muốn gì, đi về đâu và hiểu được những suy nghĩ của mình để kịp thời điều chỉnh chúng. Những suy nghĩ không trong sáng và tiêu cực, nếu được kiểm soát khi nó còn là suy nghĩ, chúng sẽ được ngăn chặn kịp thời, chúng ta sẽ tránh được những hậu quả đáng tiếc. Nếu chúng ta thực hành thường xuyên, chúng ta sẽ được một thói quenrất tốt, đó là tập trung và kiểm soát được tâm ý trong mỗi một công việc mình làm trong cuộc sống thường nhật. Những ý tưởng và hành động được kiểm soát chặt chẽ sẽ hạn chế tối đa hậu quả không như ý và giảm đi rất nhiều những lỗi lầm, sai sót để rồi không phải hối hận và nuối tiếc về sau. Một cuộc sống đầy tỉnh thức trong từng phút giây là cuộc sống hạnh phúc và có ý nghĩa nhất.
Tỉnh thức trong cuộc sống hằng ngày
Nghĩ rằng cứ phải dõi tâm vào những việc mình đang làm, cả trong tư tưởng và suy nghĩ, chúng ta thấy ngán! Mỗi ngày biết bao nhiêu là việc, làm sao thực tập đây? Đừng vội nản, nếu chúng ta biết cách trụ tâm, cả núi công việc hằng ngày, lần lượt từng việc một, đều được làm trong tỉnh thức. Một số ‘mẹo’ nhỏ sau sẽ giúp chúng ta:
— Chú tâm vào hơi thở hay vào môi trường quanh mình khi dừng lại ở đèn đỏ giao thông.
— Khi quá căng thẳng và lo âu, tamj dừng công việc, chú tâm vào những ý tưởng và cảm xúc, coi nó ảnh hưởng thế nào đến cơ thể của mình lúc này.
— Với những việc thường ngày chúng ta vốn quen làm trong vội vã và nôn nóng và không ý thức như đánh răng hay đứng xếp hàng chờ đến phiên mình. Bây giờ, cũng những việc đó, hãy làm trong chú tâm và tỉnh thức.
— Trước khi ngủ và ngay khi thức dậy, việc đầu tiên là hít thở vài hơi trong tỉnh thức thay vì để tâm lao đến những nỗi quan tâm của ngày hôm ấy.
— Khi nghỉ giải lao, uống trà…chúng ta đều có thể làm trong tỉnh thức.
Tỉnh thức trong khi làm việc không có nghĩa là chúng ta không làm được nhiều việc cần làm trong ngày, mà người có tỉnh thức biết sắp xếp công việc mình một cách khôn ngoan và hợp lý. Tỉnh hức trong mỗi việc không có nghĩa là chúng ta không vội vã, khẩn trương trong công việc làm, nhưng chí ít, chúng ta cũng ý thức được chúng ta đang khẩn trương. Mặc dù những ý tưởng tiêu cực, cảm xúc bất an vẫn khởi lên trong tâm chúng ta, chúng ta không cần vội vàng loại trừ chúng, không cần can thiệp thô bạo vào chúng một cách thiếu phương pháp. Thay vào đó, hãy nhìn thật kỹ, thật sâu vào những ý tưởng, cảm xúc này rồi lựa chọn cẩn thận giải pháp đối trị chúng. Người ta khác nhau là ở cách hành xử này. Cứ mỗi một tâm niệmkhởi lên, chúng ta đều kiểm soát một cách tỉnh táo như vậy, dần dần chúng ta trở nên điêu luyện và có khă năng kiểm soát tất cả những tư duy, cảm xúc và hành vi của mình trong các công việc hằng ngày. Để phát triển kỹ năng và nghệ thuật kiểm soát của tâm, chúng ta phải tập chú tâm trên những việc làm một cách có ý thức. Với sự thực hành lien tục, sau một thời gian, chúng ta tạo được một thói quen phản ứng và nó bắt đầu hoạt động một cách tự nhiên trong mọi công việc chúng ta làm. Ngược lại, nếu không thực hành một cách có ý thức trong thời gian đầu, tâm chúng ta có thói quen dong ruổi hết chỗ này đến chỗ nọ mà quên trụ ở nơi công việc mình đang làm. Hãy tạo cho mình một thói quen làm việc trong tỉnh thức.
(Liên Trí)
