QUYỂN HẠ
Bấy giờ, đức Phật bảo hiền giả A-nan đồng đi đến ấp Câu-di[128]. Sau khi đã yên ổn trong thành Ba-tuần-lịch[129], đang đi nửa đường thì đức Phật bị bệnh, toàn thân đau đớn[130]. Ngài ngồi bên gốc cây, bảo Hiền giả A-nan:
“Hãy cầm bát đến sông Câu-di[131] múc một ít nước.”
Hiền giả vâng lời ra đi. Lúc này có năm trăm cỗ xe đang chạy ầm ầm qua phía trên dòng sông làm cho nước bị đục. Tôn giả A-nan lấy nước xong trở về bạch đức Phật:
“Vừa rồi có rất nhiều xe chạy qua làm cho nước sông bị đục, chưa được trong, vậy Thế Tôn có thể dùng nước này để rửa ráy. Có con sông Hy-liên[132] cách đây không xa, con sẽ đến đó lấy nước về để Thế tôn uống.”
Đức Phật dùng nước trong bát rửa mặt và rửa chân. Bấy giờ cơn đau của đức Phật dịu bớt.
Sau đấy, có vị đại thần người Hoa thị tên là Phước-kế[133] đang đi qua vùng này; từ xa trông thấy đức Phật các căn vắng lặng, được định tịch tĩnh, an nhiên, thần sắc quang minh rạng rỡ, trong lòng hoan hỷ, nên đến trước đảnh lễ đức Phật, rồi đứng qua một bên. Đức Phật hỏi Phước-kế:
“Nhờ đâu mà ông có được pháp hỷ.”
Thưa:
“Nhờ Tỳ-kheo Lực Lam[134]. Ngày trước, con đang đi trên đường trông thấy Lực Lam đang an tọa ở bên một gốc cây. Khi ấy ở trên đường có năm trăm cỗ xe chạy qua, có người đến sau, xuống xe hỏi Tỳ-kheo:
“Ngài có thấy đoàn xe chạy ở trước chăng?”
“Không thấy.”
“Vậy Ngài không nghe tiếng xe à?”
“Không nghe.”
“Khi đó Ngài đang ngủ sao?”
“Không ngủ, do vì ta đang suy nghĩ về đạo.”
Người ấy khen:
“Tiếng xe chạy ầm ầm, thức nhưng vẫn không nghe, giữ tâm sao mà chuyên nhất như vậy, thật khó có người làm được. Tiếng của năm trăm cỗ xe chạy qua mà còn không nghe, há lại còn nghe tiếng gì khác sao?”
Ông liền cúng dường vị Tỳ-kheo kia một tấm y bằng vải nhuộm.
Lúc ấy, con nghe sự việc như thế, trong lòng hết sức sung sướng, liền được pháp hỷ cho đến ngày hôm nay.
Đức Phật hỏi Phước-kế:
“Ông xem tiếng sấm sét ầm ầm dữ dội so với tiếng động của năm trăm cỗ xe chạy qua thì thế nào?”
“Cho dù có một ngàn cỗ xe cùng lúc chạy thật nhanh thì tiếng động ấy cũng không thể so với tiếng sấm sét được.”
Đức Phật nói:
“Ngày trước, có một thời Ta du hóa ở A-trầm[135]. Hôm đó vào lúc nửa trưa, trời đổ mưa to, sấm sét dữ dội, làm chết hết bốn con trâu và hai anh em người đi cày. Dân chúng xúm tới chật ních để xem. Lúc ấy Ta vừa ra khỏi pháp định, đang thong thả đi kinh hành. Có một người đến, cúi đầu đảnh lễ, rồi đi theo Ta. Ta hỏi:
“Người ta làm gì đông vậy?”
“Vừa rồi trời sấm sét, đánh chết bốn con trâu và hai anh em người đi cày, vậy Thế Tôn không nghe sao?”
“Không nghe.”
“Lúc đó ngài đang ngủ chăng?”
“Không ngủ. Ta đang ở trong tam-muội.”
Người ấy khen ngợi nói:
“Ít nghe có người định như đức Phật. Tiếng sấm sét vang rền trời đất, nhưng Ngài đã được định tĩnh lặng, nên không còn nghe biết. Người đó trong lòng vui mừng, cũng đạt được pháp hỷ.”
Phước-kế tán thán bằng kệ:
Gặp Phật, xem thấy Phật,
Ai mà không hoan hỷ;
Phước nguyện cùng gặp thời,
Khiến con được pháp lợi.
Đức Phật đáp lại bài tụng:
Người mến pháp ngủ yên,
Hoan hỷ, tâm thanh tịnh;
Chơn nhân đã thuyết pháp,
Bậc hiền thường làm theo.
Pháp che chở người tu,
Như mưa làm cây tốt.
Khi ấy đại thần Phước-kế liền sai người hầu trở về lấy tấm giạ bằng sợi vàng mới dệt dâng lên đức Phật, bạch rằng:
“Con biết đức Phật không dùng thứ này, nhưng mong Ngài thương xót nhận cho.”
Đức Phật nhận tấm giạ rồi thuyết pháp, chỉ dạy nhiều điều pháp yếu. Phước-kế tránh qua một bên cung kính bạch:
“Kể từ ngày hôm nay, con xin tự quy y Phật, tự quy y đạo pháp, tự quy y Thánh chúng, thọ giới của hàng thanh tín, thân không sát sanh, không trộm lấy của người, không dâm dật, không lừa dối sai quấy, không uống rượu, không ăn thịt, không vi phạm những giới ấy. Vì việc nước bận rộn vậy con xin cáo từ.”
Ông liền lạy sát chân Phật, nhiễu quanh ba vòng rồi đi ra.
Đức Phật bảo hiền giả A-nan lấy tấm giạ dệt bằng sợi vàng của Phước-kế đem đến. Hiền giả vâng lời dâng lên, đức Phật mặc vào người. Hiền giả A Nan thấy đức Phật thần sắc rạng ngời, tươi vui chói lọi, khác nào màu sắc vàng ròng nên quỳ gối, thưa:
“Từ khi con được làm thị giả đến nay hơn hai mươi năm, nhưng chưa lúc nào thấy thần sắc của đức Phật quang minh rực rỡ như hôm nay. Con không rõ đó là ý gì?”
Đức Phật dạy:
“Này A-nan! Có hai nguyên nhân làm cho thần sắc của đức Phật tươi sáng. Đó là đêm đầu tiên khi Ta thành tựu đạo Chơn chánh Vô thượng, Chánh giác vi diệu và đến đêm sau cùng khi Ta xả bỏ tuổi thọ còn lại, tâm vô vi để diệt độ. Vào lúc nửa đêm này Ta sẽ Bát nê-hoàn, cho nên thần sắc tỏa ra ánh sáng như vậy.”
Hiền giả A-nan than khóc và thưa:
“Đức Phật nhập Niết-bàn sao mà vội quá! Con mắt của thế gian sẽ tắt mất, sao mà nhanh thế!”
Bấy giờ, đức Phật bảo hiền giả A-nan cùng đi tới sông Hi-liên. Đức Phật đến bên bờ sông, cởi bỏ y phục, lội vào nước, tay nâng y, tự tắm rửa thân thể, rồi qua đứng ở bờ bên kia, sửa lại y phục, bảo hiền giả A-nan:
“Buổi sáng Ta thọ thực ở nhà đệ tử Thuần, đến đêm sẽ diệt độ. Hiền giả hãy giải thích cho Thuần rõ là Ta thọ cơm ở nhà ông ấy, tối nay Ta sẽ diệt độ. Thiên hạ có hai điều khó gặp, nếu được gặp mà lại đích thân cúng dường liền được dứt trừ hết mọi điều nghi, sợ, lại có phước báo chơn chánh.
“Những gì là hai? Nếu cúng dường trai phạn cho đức Phật, nhờ bữa cơm đó Ngài được khí lực, thành tựu đạo quả Vô thượng Chánh chơn, thành bậc giác ngộ hoàn toàn. Hoặc cúng dường trai phạn cho đức Phật, sau bữa cơm đó Ngài xả bỏ tuổi thọ, tâm vô vi mà diệt độ.
“Nay Thuần đã cúng dường trai phạn cho đức Phật như vậy thì ông ấy sẽ được sống lâu, được vô dục, được phước lớn, được mọi người hết sức tôn quý, được dự vào hàng quan viên, sau khi mạng chung được sanh lên cõi trời. Được năm thứ phước đó, nên bảo Thuần chớ buồn, phải vui mừng. Ông ta cúng dường trai phạn cho đức Phật một lần, đạt được nhiều phước báo như vậy. Cho nên biết rằng đối với Phật không thể không cung kính, đối với Kinh pháp không thể không học, đối với Thánh chúng không thể không tôn thờ.”
Hiền giả A-nan bạch đức Phật:
“Tỳ-kheo Như-diên[136] tánh tình hung dữ, nóng nảy, thích mắng chửi, nói nhiều, sau khi Phật Nê-hoàn rồi thì phải đối trị hạng người ấy như thế nào?”
Đức Phật bảo Hiền giả A-nan:
“Sau khi ta nhập Nê-hoàn rồi, đối với những Tỳ-kheo hung dữ phải phạt bằng pháp Phạm-đàn[137], bảo đại chúng hãy im lặng lánh đi, đừng nói chuyện với kẻ ấy, kẻ ấy sẽ thấy xấu hổ mà tự cải hối.”
Bấy giờ đức Phật bảo hiền giả A-nan:
“Hãy trải giường gối, lưng ta đau nhức.”
Hiền giả liền trải giường gối. Đức Phật nằm nghiêng theo phía hông bên hữu, hai chân chồng lên nhau, tư duy về đạo trí tuệ chơn chánh. Khi ấy đức Phật gọi hiền giả A-nan, bảo nói về bảy giác ý.
Hiền giả A-nan thưa:
“Dạ vâng, ngày xưa con theo Phật được nghe:
“1. Giác là chí niệm. Đức Phật vì mục đích tự giác, thành vô tỷ, có khinh an của bậc Thánh, vô vi, an tĩnh, không dâm, trừ bỏ tâm ý tán loạn[138].
“2. Giác là pháp giải. Đức Phật vì mục đích tự giác, thành vô tỷ, có khinh an của bậc Thánh, vô vi, an tĩnh, không dâm, trừ bỏ tâm ý tán loạn.
“3. Giác là tinh tấn. Đức Phật vì mục đích tự giác, thành vô tỷ, có khinh an của bậc Thánh, vô vi, an tĩnh, không dâm, trừ bỏ tâm ý tán loạn.
“4. Giác là ái hỷ. Đức Phật vì mục đích tự giác, thành vô tỷ, có khinh an của bậc Thánh, vô vi, an tĩnh, không dâm, trừ bỏ tâm ý tán loạn.
“5. Giác là nhất hướng. Đức Phật vì mục đích tự giác, thành vô tỷ, có khinh an của bậc Thánh, vô vi, an tĩnh, không dâm, trừ bỏ tâm ý tán loạn.
“6. Giác là duy định. Đức Phật vì mục đích tự giác, thành vô tỷ, có khinh an của bậc Thánh, vô vi, an tĩnh, không dâm, trừ bỏ tâm ý tán loạn.
“7. Giác là hành hộ. Đức Phật vì mục đích tự giác, thành vô tỷ, có khinh an của bậc Thánh, vô vi, an tĩnh, không dâm, trừ bỏ tâm ý tán loạn.
Đức Phật nói:
“A-nan đã có thể nói được như thế, vậy phải nên tinh tấn.”
Bạch:
“Xin vâng, con đã nói được, vậy con sẽ tinh tấn.”
“Như vậy, này A-nan! Người nỗ lực tu hành sẽ mau đắc đạo.”
Đức Phật đứng dậy khỏi chỗ ngồi, tư duy về ý nghĩa của giáo pháp. Có Tỳ-kheo nói bài tụng:
Pháp cam lộ xuất từ Phật;
Khi Ngài bịnh, đệ tử thuyết.
Dạy điều này khuyên hậu học:
Thất giác ý hỏi thánh hiền.
Phật ra đời con mới hiểu,
Hạnh thanh bạch, không tỳ vết;
Học phải biết, niệm chánh chí,
Ái hỷ pháp, nhập tinh tấn.
Chuyên nhất hướng, hộ, định ý,
Như pháp giải là tịnh trí.
Người có bịnh nên nghe đây,
Tu giác ý, trừ tà niệm.
Vị đang bịnh là pháp vương,
Đạo báu xuất từ nguồn này.
Bậc như vậy còn nghe pháp,
Huống phàm phu mà không nghe?
Đệ tử giỏi, thông minh nhất,
Đến thăm bịnh để hỏi đạo
Nơi Thánh triết, còn không chán,
Huống người khác, lại không nghe.
Nếu quá khứ, đã nghe đạo,
Dấy niệm khác, tâm sai trái;
Ai làm thế, không ái hỷ,
Lời Phật dạy, không tạp niệm.
Do ái hỷ mà nhất hướng,
Sống vô vi, tâm vắng lặng;
Đã an tĩnh, không nghe tưởng,
Đó gọi là pháp giải giác.
Diệt các hành, trí thuần thục,
Tự quy y, Tam Thế Tôn;
Cầu tất cả Trời, Người, Thần,
Học tâm từ, theo đại đạo.
Nay Thánh sư đã diệt độ,
Các hiền giả tiếp tục dạy;
Tùy thời giảng tụng pháp âm,
Mong Thần cốt giúp giáo hóa.
Bấy giờ đức Phật bảo Hiền giả A-nan:
“Ngươi hãy đi mắc giường dây giữa hai cây song thọ ở Tô Liên[139], đầu quay về hướng Bắc, vào lúc nửa đêm hôm nay Ta sẽ diệt độ.”
Hiền giả thọ giáo liền làm như lời Phật dạy, rồi trở về bạch Phật là đã làm xong. Đức Phật đến song thọ, nằm lên giường dây, hông nghiêng về phía hữu. Hiền giả A-nan đứng ở sau giường, gục đầu khóc, tức tối thở dài, thưa:
“Đức Phật nhập Niết-bàn sao mà vội quá! Con mắt của thế gian sao mà tắt nhanh thế? Các bạn đồng tu học của con từ bốn phương về, là muốn được thấy Phật, không còn trông mong gì nữa! Khó mà được thấy lại Phật! Khó mà được hầu hạ lại Phật! Đến mà không thấy đức Thế Tôn, họ sẽ buồn tủi. Sao lòng con buồn quá!”
Đức Phật hỏi Tỳ-kheo:
“Hiền giả A-nan đang làm gì?”
Thưa:
“Hiền giả đang đứng phía sau buồn khóc.”
Đức Phật bảo Hiền giả A-nan:
“Ngươi chớ khóc lóc. Vì sao? Từ lúc ngươi hầu Phật cho tới nay, thân hành luôn từ bi, khẩu hành cũng từ bi, ý hành cũng từ bi, mong sao đem lại mọi sự an lạc, ý nghĩ suy xét rõ ràng, hết lòng đối với đức Phật. Tuy các thị giả của Phật ở quá khứ, có dốc lòng phụng sự cũng không hơn ngươi. Các thị giả của Phật ở thời vị lai và hiện tại dù có dốc lòng phụng sự cũng không thể hơn ngươi. Vì sao? Vì ngươi đã hiểu rõ ý của Phật nên biết lúc nào là thích hợp. Nếu có chúng Tỳ-kheo mỗi khi đến yết kiến đức Phật, Ngươi đều cho vào yết kiến luôn đúng lúc. Nếu có các chúng Tỳ-kheo ni và thanh tín sĩ, thanh tín nữ, mỗi khi đến xin gặp đức Phật, ngươi cũng cho vào đúng lúc. Mỗi khi các chúng dị học, các Phạm chí, cư sĩ, đến để thưa hỏi, ngươi cho họ vào gặp luôn đúng thời.”
Đức Phật bảo các Tỳ-kheo:
“Bậc tôn quý nhất trong thiên hạ là Chuyển luân Thánh vương. Vua có bốn đức tự nhiên khó ai bì kịp.
“Những gì là bốn? Nếu lúc các vua thuộc giòng Sát-lợi của các nước chư hầu đến để được gần gũi chầu vua, Thánh vương hoan hỷ thuyết pháp cho họ nghe, khiến cho tất cả đều thích lãnh hội, vâng lời phụng hành. Đó là đức thứ nhất.
“Nếu có các vị Phạm chí thờ đạo, thân hành đến chầu vua, nhà vua luôn hoan hỷ xuất hiện, thuyết pháp cho họ nghe, khiến họ đều ưa thích lãnh hội, vâng lời phụng hành. Đó là đức thứ hai.
“Nếu có các hàng Lý gia[140], cư sĩ cùng nhau đến để chầu vua, Thánh vương liền hoan hỷ xuất hiện, thuyết pháp cho họ nghe, khiến họ đều ưa thích lãnh hội, vâng lời phụng hành. Đó là đức thứ ba.
“Nếu có những học giả thuộc các phái dị học[141] đến để chầu vua, Thánh vương liền xuất hiện, thuyết pháp cho họ nghe, khiến họ đều ưa thích lắng nghe, vâng lời phụng hành. Đó là đức thứ tư.
“Lại nữa, Tỳ-kheo hiền giả A-nan này cũng có bốn đức tốt đẹp khó ai bì kịp. Những gì là bốn? Nếu các Tỳ-kheo đến chỗ A-nan, liền hoan hỷ cùng họ gặp gỡ chào hỏi, thuyết kinh pháp cho họ nghe, không ai là không được thêm phần hiểu biết, ưa thích thọ giáo, phụng hành. Các Tỳ-kheo ni, các thanh tín sĩ đến chỗ hiền giả A-nan, hiền giả liền hoan hỷ cùng họ gặp gỡ chào hỏi, thuyết kinh pháp cho họ nghe, khiến không ai là không được thêm phần hiểu biết, ưa thích thọ trì, phụng hành. Đó là bốn đức thứ nhất.
“Lại có bốn đức khác. Hiền giả A-nan vì các Tỳ-kheo, Tỳ-kheo ni, thanh tín sĩ, thanh tín nữ, lúc thuyết kinh pháp, tâm và lời đều đứng đắn, không có hai ý, khiến cho người nghe cung kính, im lặng nghe. Chính nhờ sự tĩnh lặng cho nên Hiền giả A-nan nhớ rộng, không quên mất một cách thình lình. Đó là bốn đức thứ hai.
“Lại có bốn đức khác. Hoặc có các Tỳ-kheo, Tỳ-kheo ni, thanh tín sĩ, thanh tín nữ, không hiểu nghĩa của kinh và giới luật, đều đến hỏi hiền giả A-nan. Hiền giả A-nan liền phân biệt thuyết giảng, giúp họ đều được hiểu rõ. Sau khi ra về, không ai là không khen ngợi hiền giả A-nan. Đó là bốn đức thứ ba.
“Lại có bốn đức khác. Phật đã nói mười hai bộ kinh, hiền giả A-nan đều đọc tụng nhớ biết, nên nói lại cho bốn chúng đệ tử như hiền giả đã được nghe, không có thêm bớt, cũng chưa từng chán mỏi. Đó là bốn đức thứ tư của hiền giả A-nan, khó ai bì kịp, thế gian ít có.”
Bấy giờ, có vị Hóa Tỳ-kheo[142] đang đứng trước đức Phật. Đức Phật bảo:
“Này Tỳ-kheo! Nên tránh đi, đừng đứng ở trước ta.”
Hiền giả A-nan bạch Phật:
“Con được hầu hạ đức Thế Tôn hai mươi lăm năm, nhưng chưa thấy có Tỳ-kheo nào như vậy, không hỏi ý con mà lại đi thẳng đến trước Phật.”
Đức Phật bảo:
“Này A-nan! Đó là vị Hóa Tỳ-kheo. Vả lại, trong nhiều kiếp vị ấy là bậc Đại-tuân-thiên, rất thần diệu, có oai đức, đã trừ sạch mọi sự buồn lo, sợ hãi, biết đức Phật vào nửa đêm hôm nay sẽ nhập Niết-bàn, cho nên mới đến đây. Vì từ nay về sau sẽ vĩnh viễn không còn thấy đức Phật nữa.”
A-nan thưa:
“Chỉ có một vị Trời này biết đức Phật sắp diệt độ sao?”
Đức Phật đáp:
“Từ Đông, Tây, Nam, Bắc, trong chu vi bốn trăm tám mươi dặm của thành Câu-di, chư Thiên hiện ra đầy cả hư không, đều buồn than, bối rối không an, tâm họ đều nghĩ: ‘Đức Phật diệt độ sao mà vội quá!’”
A-nan thưa:
“Gần hai bên vùng này có các nước lớn như: Văn-vật, Vương-xá, Mãn-la, Duy-da[143], sao đức Phật không chọn những chỗ ấy mà nhập Niết-bàn mà lại ở nơi thành nhỏ bé, hẻo lánh này?”
Đức Phật bảo:
“Này A-nan! Đừng gọi thành này là nhỏ bé, hẻo lánh. Vì sao? Ngày xưa nước này tên là Câu-na-việt [144], là kinh đô của Đại vương, thành dài bốn trăm tám mươi dặm, rộng hai trăm tám mươi dặm, trang nghiêm đẹp như tranh vẽ, có bảy lớp tường thành, nền thành có bốn bậc, cao tám tầm, bên trên rộng ba tầm, đều làm bằng hoàng kim, bạch ngân, thủy tinh, lưu ly, dùng bốn thứ báu làm ngói, trên tường có xếp nhiều tường ngắn điêu khắc, chạm trổ tinh vi, dưới đất thì lát gạch nung, và phòng ốc của dân chúng đều do bốn báu tạo thành. Dọc theo đường đi, tự nhiên sanh trưởng nhiều cây đứng san sát nhau. Cây cũng bằng bốn báu. Cây bằng vàng thì lá, hoa, quả bằng bạc. Cây bằng bạc thì lá hoa, quả bằng vàng. Cây bằng lưu ly, thủy tinh cũng giống như vậy. Gió hiu hiu thổi làm cây lay động thường phát ra năm thứ âm thanh. Âm thanh ấy hiền hòa, dịu dàng, như năm dây đàn cầm rung lên. Ở giữa hàng cây có ao tắm, bên bờ ao có lát ngói, các bờ để đi bộ nối tiếp nhau, bên trong có bốn đài báu, bực thềm của đài có hàng lan can. Vách tường, giường, ghế trong nhà, tất cả đều làm bằng bốn báu. Trong ao thường có các thứ hoa sen đủ màu, sen xanh âu-bát, sen tía câu-điềm, sen vàng văn-na, sen đỏ phù-dung[145], nhìn bốn bên đều thẳng hàng. Hai bên đường đi lại có bảy thứ hoa lạ, mùi hương thơm ngát, thường sanh trong mùa đông, mùa hạ, có năm màu rực rỡ. Ở trong đất nước ấy thường nghe mười ba loại tiếng: tiếng voi, tiếng ngựa, tiếng bò, tiếng xe, tiếng loa, tiếng chuông, tiếng linh, tiếng trống, tiếng múa, tiếng ca, tiếng đàn tiếng nhạc, tiếng ca tụng nhân nghĩa, tiếng tán thán những hạnh cao quý của đức Phật.
“Bấy giờ có vị Chuyển luân Thánh vương tên là Đại Khoái Kiến[146], làm vua bốn châu thiên hạ, lấy chánh pháp để trị dân, có bảy báu tự nhiên: 1. Xe vàng báu, 2. Voi trắng báu, 3. Ngựa biếc báu, 4. Thần giữ kho châu báu, 5. Ngọc nữ báu, 6. Lý gia báu[147], 7. Thánh đạo báu.[148]”
Vua có bốn thần đức:
Lúc còn nhỏ thời gian là tám vạn bốn ngàn năm; khi làm Thái tử là tám vạn bốn ngàn năm; lúc làm bậc Chuyển luân vương là tám vạn bốn ngàn năm; lúc bỏ ngôi vị ở thế gian mặc pháp y là tám vạn bốn ngàn năm, tuổi thọ của vua là ba mươi ba vạn sáu ngàn năm. Đó là thần đức thứ nhất của vua.
Ngài có thể phi hành, chu du bốn châu thiên hạ, bảy báu đều đi theo, cùng các quan tùy tùng. Đó là thần đức thứ hai của vua.
Ngài có thân tướng đẹp đẽ đoan nghiêm, khỏe mạnh ít bệnh, thân nhiệt điều hòa, không lạnh, không nóng. Đó là thần đức thứ ba của vua.
Ngài có oai thần thù thắng, tâm luôn hiền hòa, vui vẻ, thấy rõ chánh đạo, lấy chánh pháp để giáo hóa muôn dân. Đó là thần đức thứ ba của vua.
Mỗi lần nhà vua đi dạo, ngài luôn bố thí để tạo thêm phước, đáp ứng những mong muốn của mọi người, ai xin nước uống thì cho uống, ai cầu thức ăn thì cho ăn, ai cầu áo quần xe ngựa, hương hoa tiền bạc châu báu, ngài đều cho tất cả. Ngài thương yêu người, vật như cha mẹ thương yêu con. Sĩ dân kính mến vua như con kính mến cha. Mỗi khi vua đi dạo, bảo người đánh xe đi từ từ để cho sĩ dân ở trong nước được nhìn vua lâu hơn. Bản tánh của vua thì thuần hậu nhân từ, bốn phương thì thái bình. Đó chính là cái đức cùng tột của vua.
Nhà vua thống lãnh tiểu vương gồm đến tám vạn bốn ngàn nước. Các vị tiểu vương ấy mỗi lần vào chầu, khi ấy vua Đại Khoái Kiến đều mời lên điện, vui vẻ an ủi, giảng nói chánh pháp cho họ nghe, hỏi họ trong nước có thiếu thốn gì không?”
Các tiểu vương đều thưa:
“Nhờ thọ ân nặng của Thiên vương, nên đất nước chúng thần tự thấy đầy đủ mọi điều vui sướng.”
Nhà vua lại ra lệnh:
“Các vị hãy sửa sang lại cung điện của mình như cung điện của ta vậy, lấy chánh pháp giáo hóa dân chúng, chớ làm khổ muôn dân của Trời. Ngài lại ban cho các Tiểu vương áo mão, giày dép, xe cộ, vật báu. Các tiểu vương thọ nhận lời dạy bảo của nhà vua rồi cáo từ lui ra, ai nấy đều hoan hỷ.
Bấy giờ đại vương sửa lại Pháp điện, dài bốn mươi dặm, có bốn tầng cấp bậc, tất cả đều làm bằng hoàng kim, bạch ngân, thủy tinh, lưu ly. Nhà, tường, lan can, cây trụ, xà ngang gác trên cao, trụ trên cây vuông, xà ngắn, đòn dông dưới mái hiên che, từ trên xuống dưới, giường tòa, ghế, chiếu đều làm bằng bốn báu.
Lại ở trên Pháp điện có tám vạn bốn ngàn thứ xen lẫn phô bày đẹp đẽ, nào xe cộ, nhà gác đều hiện ra như sao Bắc-đẩu, có giát vàng nơi các khoảng trống giao nhau, phía trước bày ra cái bệ bằng bạc. Hễ nhà gác bằng bạc thì bệ bằng vàng, nhà gác thủy tinh, lưu ly thì cấp bậc cũng lại như vậy. Ở khoảng giữa của vùng châu báu tô điểm thì treo hoa kết trái, bốn báu xen lẫn che trên trướng, do vàng bạc dệt thành, hoặc nhung đỏ dệt bằng lông thú màu sắc rực rỡ, bốn góc thì làm bằng san hô, riêng ở trên điện, bốn mặt điện đều có ao tắm, tất cả vuông vức rộng một do-tuần.
Chung quanh ao tắm sanh ra nhiều cây Đa-lân[149], có tám vạn bốn ngàn gốc, cao một do-tuần, mọc dọc theo các giao lộ.
Mỗi lần Đại Vương đi dạo thì dùng xe voi. Khi đó, vua Khoái Kiến đem những vật sở hữu của mình để làm phước đối với dân chúng. Buổi sáng Ngài mời các Sa-môn, Phạm chí lên trên điện để thọ thực. Nhà vua tự suy nghĩ: ‘ Ngày tháng trôi mau mà ta sắp già rồi, ta đang dùng năm thứ dục này, cùng tạo ra các thứ như nhà báu… Ta hãy kiềm chế lòng dục, tự thân tu hạnh thanh tịnh’. Nhà vua chỉ đi với một người hầu, lên Pháp điện, đi vào vùng châu báu trang sức bằng vàng, ngồi trên ngự sàng bằng bạc, suy nghĩ: ‘ Thiên hạ tham dâm vô độ, đã có sanh thì phải có tử, hình hài rồi trở về với đất bụi. Tất cả vạn vật thảy đều vô thường.’ Nhà vua đứng dậy, đi vào vùng trang sức bằng bạc, ngồi trên giường bằng vàng, suy nghĩ: ‘ Hễ có gặp gỡ thì phải có biệt ly, mọi luyến mộ đều không ích gì. Hãy xả bỏ ân ái, dốc tu phạm hạnh.’ Suy nghĩ xong, nhà vua đứng dậy đi vào vùng trang hoàng bằng thủy tinh, ngồi trên giường lưu ly, tự nghĩ: ‘Ta chống chọi với cái già, bệnh, chết, sửa tâm, đổi thay hành động để trừ bỏ dâm, nộ, si, suy nghĩ về đạo Vô vi.’ Rồi nhà vua lại đứng dậy đi vào vùng trang hoàng bằng lưu ly, ngồi trên giường thủy tinh, chuyên tâm tư duy, để trừ bỏ pháp ác, tham dục của thế gian, suy nghĩ về đạo Vô vi, giữ tâm thanh tịnh, thành hạnh Nhất thiền, kéo dài như vậy thật lâu, bao trùm tất cả.
Bấy giờ, tám vạn bốn ngàn ngọc nữ cùng thưa với Ngọc nữ báu đệ nhất rằng:
“Thiên Hậu biết cho, chúng tôi nghe tiếng, nhưng chưa được thân cận đứng hầu, tỏ tình cung kính đức vua. Chúng tôi muốn được bái kiến.”
Đáp:
“Các em hãy trở về tự trang điểm, chúng ta sẽ cùng đến bái kiến.
Bà liền bảo Chủ binh báu rằng:
“Chị em phụ nữ chúng tôi đã từ lâu chưa được thân cận hầu hạ để tỏ lòng kính ngưỡng Thánh vương, nay chị em chúng tôi thảy đều muốn bái kiến đức vua.”
Quan Chủ binh báu liền sửa soạn tám vạn bốn ngàn thớt voi, trang sức bằng chiến giáp da tê ngưu lát vàng, dây cương bằng châu báu là con bạch tượng vương có lông đuôi dài màu đỏ là thứ nhất; tám vạn bốn ngàn con ngựa, trang sức bằng chiến giáp, da tê ngưu lát vàng, dây cương bằng ngọc báu, chỉ có con Lực mã vương thân nó màu xanh biếc, đuôi dài màu đỏ tía là thứ nhất. Tám vạn bốn ngàn cỗ xe, dùng chiến giáp da tê ngưu bao phủ, trang sức bằng bốn báu, nhưng Quan chủ binh báu là thứ nhất. Có tám vạn bốn ngàn người nữ, mỗi người nữ ngồi một xe, nhưng Ngọc nữ báu là thứ nhất. Các ngọc nữ đi theo sau, đến Pháp điện thì xuống xe.
Quân hầu thưa với đức vua:
“Các voi, ngựa, xe cộ, phu nhân và tiểu vương đều muốn đến bái yết nhà vua.”
Nhà vua ra lệnh quân hầu hãy trải tòa ngồi ở dưới điện. Vua đi xuống Pháp điện, trông thấy tám vạn bốn ngàn người nữ, trang sức đẹp đẽ. Khi ấy mọi người đều trầm trồ khen rằng: ‘ Thật không có bút mực nào diễn tả hết vẻ đẹp của các người nữ thuộc hàng vua chúa, chỉ có họ mới tuyệt đẹp như vậy.’
Ngọc nữ thưa:
“Chúng tôi xa cách vua đã lâu, không được thân cận để hầu hạ, cho nên mới trang điểm và cùng đến đây, mong được bái kiến đức vua.
Lúc này, đức vua đang ngồi. Các người nữ đều đến phía trước, cúi lạy xong rồi ngồi qua một bên. Ngọc nữ báu đến trước đức vua thưa:
“Nay đây tất cả voi, ngựa, xe, ngọc nữ, tiểu vương đều là sở hữu của vua, mong Thiên vương lưu tâm chiếu cố để cùng vui thích. Lại trong tám vạn bốn ngàn nước thì Thiên vương đứng đầu, tám vạn bốn ngàn chiếu giường đơn thì giường Đại chánh là bậc nhất, mong Thiên vương lưu tâm để nuôi dưỡng tánh mạng.”
Đức vua đáp:
“Này các muội! Sở dĩ ta ngày đêm tự chế ngự nơi bản thân, chánh tâm, hành từ là chỉ muốn xa lìa cái tham dục này thôi. Vì sao? Vì tánh ganh ghét của người nữ làm hại đến thân ta. Cho nên ta bỏ dục để xa lìa lỗi lầm ấy.”
Ngọc nữ báu rơi lệ thưa:
“Này Thiên vương! Vì sao đức vua lại riêng chọn việc cắt bỏ ái dục? Gọi chúng tôi là các em? Lìa bỏ ân tình, khiến cho các cung nữ hầu như tuyệt vọng? Chúng tôi muốn biết Thiên vương giữ giới, chánh tâm, hành từ là để làm gì? Chúng tôi cũng nguyện cùng nhau dốc lòng tu theo đức vua.”
Vua đáp:
“Tâm từ, hạnh chánh thì không rơi vào các lậu, vứt bỏ dục lạc, tu đức để giữ sự thanh tịnh, vì nghĩ rằng sự sống ngày càng rút ngắn mà mạng người thì qua mau, người và vật đều là vô thường, chỉ có đạo mới là chơn thật. Do đó, ta đối với các thứ voi, ngựa, xe, cung điện, quốc độ, tiểu vương, nữ nhân, ái dục đều xa lìa tất cả, không còn trói buộc tâm ý ta nữa. Nếu ai muốn lo cho thân mình hãy xem trong khoảng đất trời này hễ có sanh thì không tránh khỏi tử. Vậy các muội hãy nên giữ tâm chơn chánh, hành từ bi, đừng nên buông lung tâm ý mà bị đọa lạc vào nẻo phiền não sinh tử.”
Ngọc nữ báu rơi nước mắt tâu:
“Nay Thiên vương đã tự kiềm chế thân tâm, không muốn rơi vào nẻo phiền não khổ lụy, vì nghĩ rằng sự sống ngày càng rút ngắn, mà mạng người thì qua mau, nên ẩn cư để lo cho thân, giữ tâm, tu hạnh thanh tịnh. Do suy biết, con người và vạn vật, hễ có sanh thì không tránh khỏi tử, nên xa lìa mọi thứ sở hữu, để tâm ý không bị cấu uế. Chúng em nguyện phụng thờ giới sáng suốt ấy, không bao giờ dám quên.”
Đức vua dùng tâm từ đáp tạ các người nữ, rồi bảo họ lui ra. Ngài lên Pháp điện, vào chỗ trang hoàng bằng vàng, ngồi suy nghĩ về tâm từ, quên hết tất cả những oán hận, không còn tâm ganh tỵ xấu ác, tiến lên suy tư về đại đạo, vô lượng đức hạnh, lòng từ rải khắp thế gian, để tự mình thức tỉnh, chế ngự. Ngài lại đứng dậy đi vào chỗ trang hoàng bằng bạc ngồi suy nghĩ về tâm bi, quên hết sự oán hận, không còn tâm ganh ghét xấu xa, tiến lên suy tư về đại đạo, vô lượng đức hạnh, lòng bi rải khắp thế gian, để tự kiềm chế, thức tỉnh. Ngài lại đứng dậy đi vào chỗ trang hoàng bằng thủy tinh, ngồi suy nghĩ về tâm hỷ, quên hết tất cả những oán hận, không còn sự ganh ghét xấu ác, tiến lên suy tư về đại đạo, dùng vô lượng đức hạnh, lòng từ rải khắp thế gian, để tự kiềm chế và thức tỉnh. Ngài lại đứng lên đi vào chỗ trang hoàng bằng lưu ly, ngồi suy nghĩ về sự phòng hộ tâm, quên hết những oán hận, không còn tâm ganh tỵ xấu xa, tiến lên suy tư về đại đạo, dùng vô lượng đức hạnh muốn che chở cho tất cả, để tự chế ngự, thức tỉnh.
Nhờ dốc thực hành bốn đại phạm hạnh này nên bỏ được tâm ái dục, tu nhiều hạnh thanh tịnh. Nhà vua thực hành như vậy, nên liền được tự tại, lúc chết được an ổn, thân không đau khổ, giống như lực sĩ, trong khoảng thời gian một bữa ăn ngon, thần thức đã sanh lên cõi trời thứ bảy là Phạm thiên. Vua Chuyển luân Đại Khoái Kiến lúc ấy chính là thân ta ngày trước.
“Như vậy, này A-nan! Ai có thể biết được điều này, kiếp trước của Ta là Chuyển luân vương, có bảy báu tự nhiên thực hành chánh pháp, có bốn đức, thường không tham đắm.
“Bấy giờ, từ thành Câu-di, trải rộng ra bốn trăm tám mươi dặm đều ở trong phạm vi thành của Thiên vương. Thời trước của Ta lại làm vua Sát lợi, đã sáu lần bỏ thân trong đất này và nay nữa là lần thứ bảy. Nay ta thành Phật, đã đoạn trừ sanh tử, từ đây về sau, không còn tạo thân nữa. Ta cũng đối với tất cả mọi sự việc đều đã hoàn tất. Ta hiện ở phương Đông, phương Nam, phương Tây, phương Bắc, tùy phương mà giáo hóa. Sau ba tháng nữa, Ta cũng để xương cốt ở nơi đây.”
Hiền giả A-nan thưa đức Phật:
“Sau khi Phật diệt độ, phải làm phép an táng như thế nào?”
Đức Phật dạy:
“Ngươi hãy im lặng. Các Phạm chí, cư sĩ sẽ tự vui thích lo liệu việc ấy.”
Lại hỏi:
“Các Phạm chí, cư sĩ sẽ an táng bằng cách nào?”
Đức phật dạy:
“Nên làm theo phương pháp an táng của Chuyển luân vương. Hãy dùng lụa kiếp-ba mới quấn quanh thân thể, rồi lấy năm trăm xấp giạ tiếp tục quấn lên trên, đặt vào kim quan, rưới dầu mè, làm chất dầu thấm đều xong nâng kim quan lên đặt vào trong cái quách lớn bằng sắt. Lấy các thứ gỗ thơm chất lên trên mà xà-duy[150], xong thì thâu xá-lợi, đặt ở ngã tư đường, lập tháp, dựng đền, lập đàn tràng, treo phan, dâng cúng hương hoa, bái yết, lễ lạy. Đó là phương pháp an táng của Chuyển luân vương.”
Đức Phật bảo Hiền giả A-nan:
“Nên vào thành bảo cho các Hoa thị biết: ‘Nửa đêm hôm nay, đức Phật sẽ diệt độ, ai muốn cúng dường cái gì thì hãy cố gắng đến đúng lúc, đừng để sau này phải hối hận. Ai muốn gặp đức Phật để mong được khai mở, hãy nên kịp thời’.”
Hiền giả liền vâng lời vào thành Câu-di, thấy năm trăm Hoa thị đang cùng họp nhau bàn luận. Hiền giả A-nan bèn báo cho các vị ấy biết:
“Nửa đêm hôm nay, đức Phật sẽ diệt độ. Ai muốn cúng dường hãy cố gắng cho kịp thời, đừng để sau này phải hối hận. Ai muốn gặp đức Phật để được khai mở thì hãy nên đến cho đúng lúc.”
Mọi người đều kinh ngạc, buồn bã than:
“Sao mà nhanh quá, đức Phật nhập Niết-bàn? Con mắt của thế gian mất đi, sao mà nhanh thế?”
Tiếng kêu bi ai đã lan đến cung vua. Vua bảo Thái tử và các Hoa thị hãy đem cả quyến thuộc của mình, cùng đến Song thọ, bạch với hiền giả A-nan:
“Chúng con muốn đến trước để đảnh lễ và thăm hỏi.”
Hiền giả A-nan vào bạch với đức Phật:
“Thái tử A Thần[151] cùng các vị bà con hào tộc đồng đến để xin thọ Tam-tự-quy, vì không còn bao lâu nữa, đức Phật sẽ diệt độ. Đức Phật cho vào.”
Tất cả đều đến trước cúi lạy xong ngồi qua một bên, Thái tử thưa:
“Đức Phật diệt độ, sao mà nhanh quá?!”
Đức Phật đáp:
“Ta vốn đã nói: ‘Thế gian là không chân thật, chẳng có gì là vui, hễ ai ham sống lâu, tham luyến năm dục thì sẽ bị mê lầm mà chẳng còn lợi, chỉ tăng thêm sự sanh tử, thọ khổ vô lượng. Nay ta là Phật, đã được an nhiên, vô dục đối với các thứ ấy, mà lại còn phải tự mình siêng năng. Những bậc trí giả trong thiên hạ, thường muốn gặp Phật, ưa nghe kinh pháp. Ông đã có ý như vậy cốt phải an lập trên sự tin tưởng, an lập trên giới, bố thí, nghe nhiều, học rộng phát huy trí tuệ; xây dựng năm chí này để xa lìa tham đắm cấu uế. Như vậy đời đời sẽ được phú quý, tiếng lành đồn xa, mạng chung sanh lên cõi trời, được an lạc, có thể đạt được Nê-hoàn.”
“Đức Phật giảng nói như vậy, Thái tử và các Hoa thị đều đảnh lễ Phật rồi cáo lui.”
Bấy giờ, vua và mười bốn vạn người nam nữ lớn nhỏ trong nước, theo giờ đã định, liền đi đến Song-lâm, thưa với hiền giả A-nan:
“Cho phép chúng tôi đến bái yết đức Phật để nghe lời Ngài dạy.”
Hiền giả xin đức Phật cho phép họ được vào. Nhà vua liền dẫn các bậc hiền giả trong nước tiến lên đảnh lễ đức Phật, xong rồi ngồi qua một bên. Lúc này, nơi phía trước không có đèn đuốc gì cả. Đức Phật bèn phóng một luồng hào quang từ trên đỉnh đầu chiếu sáng đến hai ngàn dặm. Đức Phật dạy:
“Thật là cực nhọc cho Đại vương và các quần thần đã đến đây.”
Vua thưa:
“Đức Phật sắp diệt độ, vậy Ngài có dạy bảo gì không?”
Đức Phật bảo nhà vua:
“Từ khi ta thành Phật đến nay là bốn mươi chín năm; những kinh, giới ta giảng nói, tất cả đã đầy đủ. Các bậc hiền tài ở trong nước của vua đều đã lãnh hội.”
“Nhà vua cùng quần thần đều tỏ ra thương cảm, buồn bã.”
Đức Phật bảo nhà vua:
“Từ xưa đến nay, trời, thần, người, vật, hễ đã sanh thì không tránh khỏi chết. Chết mà không diệt, duy chỉ Nê-hoàn là an vui. Vua không nên buồn bã làm gì, chỉ nên nghĩ đến điều lành, cải đổi những lỗi lầm ở quá khứ, tu tỉnh ở tương lai, để sửa trị việc nước, đừng vô cớ tăng thêm bạo ác, phải hậu đãi kẻ hiền lương, hãy ân xá, khoan thứ kẻ bị mắc các lỗi nhỏ, thi hành bốn ân để an ủi vỗ về lòng người. Những gì là bốn?
“1. Thường bố thí cứu giúp, không lúc nào thấy là đủ.
“2. Nên lấy lòng nhân ái xem dân như con của mình.
“3. Vì lợi người nên giáo hóa họ theo đường lành.
“4. Nên chia lợi cho kẻ dưới để cùng vui hưởng.
“Nếu nhà vua làm được như vậy thì thường được phước đức lớn. Kiếp trước của ta, nhờ thực hành bốn ân này[152], tích lũy qua nhiều đời cho nên mới được thành Phật.”
Đức Phật nói kệ:
Đã ngộ, Phật Chí Tôn,
Bỏ dâm, sạch, vô lậu;
Bậc trí, thầy trời, người,
Theo Ngài được an vui.
Phước báo được diệu lạc,
Nguyện lớn dốc thành tựu;
Dõng mãnh đạt giải thoát,
Ta sắp nhập Nê-hoàn.
Vua cùng mọi người đồng đứng dậy lạy Phật, nhiễu quanh ba vòng rồi lui ra.
Bấy giờ, ở trong thành có một dị học già, tuổi đã một trăm hai mươi, tên là Tu-bạt[153], nghe đức Phật vào nửa đêm nay sẽ diệt độ, ông tự nghĩ: ‘ Ta có sự nghi ngờ về pháp, thường mong được đức Cù-đàm một lần khai mở, ý của ta đã đúng lúc!’ Khi ấy, ông liền đứng dậy, tự gắng sức đi đến Song thọ, thưa với hiền giả A-nan:
“Tôi nghe đức Cù-đàm, vào nửa đêm hôm nay sẽ diệt độ, vậy tôi muốn được gặp Ngài để xin giải quyết sự nghi ngờ.”
Hiền giả A-nan đáp:
“Thôi đi, thôi đi! Này Tu-bạt! Đừng có gây phiền hà cho đức Phật.”
Tu-bạt năn nỉ đến hai, ba lần:
“Tôi nghe đức Phật là bậc Như Lai, Chí chơn chánh đế giác, Minh hạnh thành, Thiện thệ, Thế gian giải, Vô thượng sĩ, Đạo pháp ngự, Thiên nhân sư, hiệu Phật, Chúng hựu[154], rất khó được gặp, như hoa âu-đàm[155], trăm ngàn vạn năm mới nở một lần. Xin được gặp Ngài một lần để gỡ mối nghi.
“Hiền giả A-nan vì sợ làm phiền đến đức Như Lai cho nên không muốn thưa lại đức Thế tôn. Trí huệ của Phật luôn thông tỏ, thanh tịnh hơn người thường, do đó Ngài biết được, liền bảo Hiền giả A Nan:
“Đừng ngăn chận, hãy cho ông ấy vào. Đây là lúc cuối cùng ta sẽ hóa độ cho ông cụ ngoại đạo Tu-bạt.
“Tu-bạt được vào, trong lòng vui mừng, phát sanh thiện tâm, thấy Phật hoan hỷ, cung kính, thăm hỏi đúng lễ rồi, đứng qua một bên, bạch đức Phật:
“Tôi có điều muốn hỏi, vậy Ngài có vui lòng giải đáp điều nghi cho tôi được không?”
Đức Phật nói:
“Cứ hỏi, tùy theo ý ông muốn, nghe rồi sẽ giải thích.”
Tu-bạt thưa:
“Kẻ học thức đời nay ai cũng tự xưng là thầy. Đó là Cổ-quy Thị, Vô-thất thị, Chí-hành thị, Bạch-lộ-tử thị, Diên-thọ thị, Kế-kim-phàn thị, Đa-tích-nguyên thị và Ni-kiền Tự.[156] Tám người ấy là do người khác truyền lại, hay do tự biết được?”
Đức Phật bảo Tu-bạt:
“Họ khác với Phật. Những người ấy tự tạo ra con đường tà vạy, tham sanh, mê tưởng[157].
“1. Gọi là tà kiến tức không biết đời này đời sau, việc làm tự cho là đúng, ưa thích bói toán để cầu phước sống lâu.
“2. Tà tư, nhớ nghĩ ái dục, dấy tâm tranh cãi, sân hận.
“3. Tà ngôn, nói lời dèm pha một cách hư dối, dua nịnh, bêu xấu, nói lời thêu dệt.
“4. Tà hạnh, có ý sát sanh, trộm cắp, dâm dật.
“5. Tà mạng tức cầu lợi lộc, cơm áo không đúng chánh đạo.
“6. Tà trị tức không thể ngăn chận điều ác, không thể thực hành điều thiện.
“7. Tà chí, tâm tham chuyện dục lạc, thân đau khổ mà cho là thanh tịnh.
“8. Tà định, chú tâm mong cầu, không thấy được con đường giải thoát.[158]
“Như vậy, này Tu bạt! Ngày trước, Ta xuất gia tìm đạo, trải mười hai năm, được đắc đạo thành Phật, giảng nói kinh pháp trải qua năm mươi năm. Từ lúc Ta từ bỏ gia đình, có định, có huệ, có giải thoát, giải thoát tri kiến. Người giảng nói chánh đạo chỉ có Phật Sa-môn, chứ không phải kẻ phàm phu, ngoại đạo thực hiện được. Ta vốn có tám chơn đạo. Quả vị Sa-môn thứ nhất nhờ đó mà đắc đạo, quả vị Sa-môn thứ hai, thứ ba, cho đến thứ tư đều từ đó mà thành tựu. Nếu ai không thấy tám chơn đạo này thì kẻ ấy không thể chứng đắc được bốn đạo quả Sa-môn. Tám chơn đạo là:
“1. Chánh kiến: là thấy đời này và đời sau, làm thiện thì có phước, làm ác thì bị tai họa, hiểu biết khổ, tập; hành diệt, được đạo.
“2. Chánh tư: nghĩ đến sự xuất gia đạt an lạc, bỏ tâm tranh chấp, sân hận.
“3. Chánh ngôn: lời nói chân thật chí thành, hòa dịu, trung tín.
“4. Chánh hạnh: không sát sanh, không tà vạy, không có tâm dâm dục.
“5. Chánh mạng: cầu lợi ích cơm áo, theo đúng đạo không tà vạy.
“6. Chánh trị: ngăn chận, kiềm chế hạnh ác, phát khởi ý thiện.
“7. Chánh chí: Quán về bốn pháp: quán về thân, thọ, ý, pháp, hiểu vô thường, khổ, vô ngã, bất tịnh.
“8. Chánh định: một mực vô vi, thành tựu bốn thiền hạnh.[159]
“Sa-môn, Phạm chí, thực hành tám điều chơn chánh này, mới thành tựu bốn đạo quả, có thể rống lên tiếng rống của sư tử. Đệ tử hiền thiện của Ta thực hành không buông lung, ý niệm về thế gian đã diệt, cho nên được quả A-la-hán.”
Bấy giờ Tu-bạt nói với hiền giả A-nan:
“Vui thay, này hiền giả! Sự lợi lạc này vừa rộng lớn vừa tốt đẹp. Thật chưa từng có. Phàm là hàng đệ tử thượng tôn, được gặp điều này, há chẳng vi diệu sao? Nay tôi đã thọ ân của bậc Thánh, được nghe pháp này, mong được xuất gia, thọ giới thành tựu[160].”
Hiền giả A-nan thưa đức Phật:
“Phạm chí Tu-bạt mong được thọ giới luật giải thoát của đức Thế Tôn[161], xuất gia, thành tựu hạnh Sa-môn.”
Đức Phật dùng giới thành tựu trao cho Phạm chí nói:
“Người cuối cùng chứng đắc giới pháp thanh tịnh của ta chính là dị học Tu-bạt. Ngài liền trao giới cho Tu-bạt làm Tỳ-kheo. Tu-bạt nhất tâm lãnh tho,ï không buông lung, bằng chánh cần, bằng niệm xứ,[162] đoạn trừ các thứ phiền não, để đạt được mục đích vì đó mà đã cạo bỏ râu tóc, khoác cà-sa, từ gia đình do tín tâm mà lìa bỏ gia đình, vì muốn đắc pháp với đạo, thành tựu tịnh hạnh, tự biết đã được chứng ngộ, thành tựu giải thoát, cứu cánh an lạc, làm những điều nên làm, tâm ý đã thông suốt. Hiền giả Tu-bạt đã vượt khỏi mọi trói buộc của thế gian, đắc quả Ứng chơn. Hiền giả tự suy nghĩ: ‘Ta không thể chờ đức Phật Bát-nê-hoàn.’ Hiền giả liền diệt độ trước đức Phật.
Bấy giờ, đức Phật bảo các Tỳ-kheo:
“Sau khi ta diệt độ, như có kẻ ngoại đạo học theo phái khác học, trong hàng dị sanh, muốn cắt bỏ đầu tóc bện, bước chân lên bến pháp, tắm rửa để trở nên thanh tịnh, xuất gia xin thọ giới, thì nên cho kẻ ấy làm Sa-môn. Tại sao? Vì kẻ ấy có chí lớn. Trước hết phải tập sự trong ba tháng[163] để biết kẻ ấy có thật sự dụng tâm hay không? Nếu lời nói và hành động của người ấy phù hợp nhau thì có thể xả bỏ các lỗi lầm, trước trao cho mười giới, nếu ba năm không sai phạm thì mới trao cho hai trăm năm mươi giới, trong đó mười giới là gốc, hai trăm bốn mươi giới là phần oai nghi phép tắc[164]. Nếu ai có thể làm được như vậy thì chư thiên luôn hoan hỷ.
“Lại nữa, phàm người mong muốn trì luật thị giới làm Sa-môn là do có bốn nhân duyên, đều do có ý muốn gần đạo thích an lạc mà ra. Sau khi ta diệt độ, hoặc có người lìa bỏ chức quan mong làm Sa-môn; hoặc có người vì tuổi cao, già cả nên mong làm Sa-môn; hoặc có người bần cùng, nghèo khốn nên muốn làm Sa-môn; hoặc có người vì muốn tu tập theo chánh hạnh nên muốn làm Sa-môn. Nếu là người hiền tài muốn tu tập chánh hạnh, kẻ già cả, bần cùng khốn khổ, kẻ lìa bỏ quan chức đến mà tu đạo, những người ấy đối với y phục, thức ăn uống đã đầy đủ rồi thì phải thọ tụng lời pháp. Như có người tu tập hạnh thanh tịnh, thì có thể làm cho chánh pháp được tồn tại lâu dài, vì nhờ người ấy nên khiến cho nhiều người đươc an ổn, được độ thoát, thế gian được nương nhờ, lợi lạc khắp trời, người. Cho nên mới nói: ‘Người theo pháp thì đời này được an lạc, đời này được giải thoát.’ Vậy nên dốc tâm thọ trì.
“Người đó nhờ pháp gì mà đời này được an lạc, được giải thoát? Là 12 bộ kinh mà Phật đã nói: 1. Văn, 2. Ca, 3. Ký, 4. Tụng, 5. Thí dụ, 6. Bổn ký, 7. Sự giải, 8. Sanh truyện, 9. Quảng bác, 10. Tự nhiên, 11. Đạo hạnh, 12. Lưỡng hiện.[165] Đó gọi là pháp. Nếu ai phụng trì, gìn giữ đúng như pháp thì đời này được an lạc, có thể được giải thoát. Vậy nên dốc tâm thọ lãnh, hộ trì, đọc tụng, chánh tâm suy nghĩ, khiến cho đạo thanh tịnh được trụ thế lâu dài.
“Này các đệ tử, hãy nên tự nỗ lực, tinh tấn, đừng có biếng nhác, xem thường, rồi bảo: ‘ Đức Phật đã diệt độ, không còn ai để nương tựa.’ Nên vâng theo pháp giáo, cứ mỗi nửa tháng, vào ngày rằm và ngày ba mươi hãy giảng giới, các ngày lục trai, ngồi trên tòa cao tụng kinh, để tâm nơi kinh, giống như đức Phật còn tại thế.
“Lại nữa, các vị tộc tánh tử và tộc tánh nữ, hãy nên nhớ nghĩ bốn việc sau đây:
“1. Khi đức Phật làm Bồ tát, mới hạ sanh.
“2. Lúc đức Phật mới đắc đạo chánh giác vi diệu.
“3. Lúc thuyết kinh chuyển pháp luân đầu tiên.
“4. Lúc bỏ tuổi thọ còn lại, tâm vô vi nhập Nê-hoàn.
“Hãy nên bàn luận, tư duy các việc này. Nhớ đức Phật lúc sanh ra, phước đức như vậy. Lúc đức Phật đắc đạo, thần lực như vậy. Lúc chuyển pháp luân độ người như vậy. Lúc sắp diệt độ, để lại giáo pháp như vậy.
“Tiếp theo, thời trung gian, thời cuối cùng, nếu ai suy tư nhớ nghĩ về điều này, khởi ý thực hành đều được sanh lên cõi Trời. Nếu ai thọ trì điều này mà có nghi ngờ về Phật, và Pháp, Thánh chúng, về Khổ, Tập, Tận, Đạo, thì này các Tỳ-kheo, hãy nên giải đáp những nghi vấn cho kẻ ấy như lúc ta còn tại thế. Vậy nay hãy đem lời nói ấy hỏi đức Phật và chơn đệ tử, hãy tự mình đến hỏi ta và nghe ta giải thích.”
Hiền giả A-nan đứng ở sau, quạt đức Phật, thưa:
“Dạ vâng! Tất cả đều đã mong chờ ân Phật mà được an lạc. Không có một Tỳ-kheo nào có ý nghi về Phật, Pháp, Chúng và Bốn đế.”
Đức Phật bảo hiền giả A-nan:
“Tất cả đều đã được an lạc, nhờ Như Lai giáo hóa, dẫn dắt, nên đối với Phật, Pháp, Thánh chúng và Bốn đế là Khổ, Tập, Tận, Đạo, không còn nghi ngờ nữa. Vậy hãy bỏ tâm tham dục, khinh mạn đi, vâng theo lời Phật dạy, bằng tâm tinh tấn để thọ trì, tư duy tĩnh lặng mà hành đạo. Đó là những lời khuyên dạy cuối cùng của đức Phật, hãy cung kính tùy thuận.
“Này các Tỳ-kheo! Hãy quan sát dung mạo, uy nghi của đức Phật, khó có dịp để nhìn lại Ngài. Về sau, hơn một ức bốn ngàn năm nữa mới lại có đức Phật Di-lặc[166] ra đời. Thật khó mà luôn được gặp Phật. Trong thiên hạ có cây Âu-đàm-bát[167], không hoa mà có trái. Nhưng nếu khi cây ấy ra hoa thì thế gian mới có Phật. Đức Phật là mặt trời của thế gian, luôn lo trừ diệt bóng tối cho chúng sanh. Chính Ta là bậc Thánh sư, tuổi đã bảy mươi chín, điều cần làm thì đã làm xong, các vị hãy siêng năng, tinh tấn. Giờ cũng đã nửa đêm rồi.”
Rồi thì, đức Phật nhập sơ thiền. Rồi xuất sơ thiền, Ngài khởi thiền thứ hai. Xuất thiền thứ hai, Ngài khởi thiền thứ ba. Xuất thiền thứ ba, Ngài khởi thiền thứ tư. Xuất thiền thứ tư, Ngài nhập Không vô tế[168]. Xuất Không vô tế, Ngài nhập Thức vô lượng. Xuất Thức vô lượng Ngài nhập Vô sở dụng. Xuất Vô sở dụng Ngài nhập Bất tưởng nhập.[169] Xuất Bất tưởng nhập Ngài nhập Tưởng tri diệt[170].”
Bấy giờ, hiền giả A-nan hỏi hiền giả A-na-luật [171]:
“Đức Phật đã diệt độ rồi chăng?”
A-na-luật nói:
“Chưa diệt độ. Đức Phật mới tư duy nhớ nghĩ về định Tưởng tri diệt.”
Hiền giả A-nan nói:
“Trước đây tôi nghe đức Phật bảo: ‘ Từ chỗ nhập Tứ thiền cho đến vô tri, xả trạng thái vô vi hữu dư y thì nhập Niết-bàn[172]’.”
Khi ấy, đức Phật xả Tưởng tri diệt, trở lại tư duy Bất tưởng nhập; xả Bất tưởng nhập tư duy Vô sở dụng; xả Vô sở dụng tư duy Thức vô lượng; xả Thức vô lượng tư duy Không vô tế; xả Không vô tế tư duy Thiền thứ tư; xả Thiền thứ tư tư duy Thiền thứ ba; xả Thiền thứ ba tư duy Thiền thứ hai; xả Thiền thứ hai tư duy Thiền thứ nhất. Từ thiền thứ nhất nhập trở lại cho đến thiền thứ ba, rồi thiền thứ bốn, trở lại Vô tri, xả bỏ trạng thái Niết-bàn hữu dư y, liền Bát-nê-hoàn. Ngay lúc ấy, đại địa chấn động, chư thiên, rồng, thần, hiện ra đầy cả không trung, tung hoa như mưa, chẳng ai là chẳng than thở, luyến tiếc, đi đến cúng dường.”
Bấy giờ Đế Thích ở tầng trời thứ hai hiện ra đọc bài tụng:
Ấm, hành đều vô thường,
Chỉ là Pháp hưng, suy;
Có sanh thì có tử,
Phật diệt độ, an lạc.
Vị Phạm thiên nơi cõi trời thứ bảy hiện ra đọc bài tụng:
Tuyệt thay, Phật đã bỏ,
Điều thế gian mê đắm;
Rộng dạy pháp thanh tịnh,
Ba cõi không ai bằng.
Thần lực diệu, Vô uý,
Ánh sáng mất từ nay.
Hiền giả A-na-luật đọc bài tụng:
Phật đã trụ Vô-vi,
Hơi ra vào đã dứt;
Vốn từ tự nhiên đến,
Nay trở về Linh diệu.
Ý tịnh, không tham đắm,
Vì người, chịu thân bịnh;
Giáo hóa đã hoàn tất,
Mới trở về Tịch diệt.
Từ khi được gặp Phật,
Ai chẳng đội ơn sâu;
Nay vào cõi thanh hư,
Biết lúc lại xuất hiện.
Bấy giờ, các Tỳ-kheo đều rối loạn, bồi hồi, than thở: ‘Đức Phật Bát-nê-hoàn, sao mà nhanh quá! Con mắt của thế gian đã tắt mất, sao mà nhanh quá!’ Trong số ấy có người buồn bã than khóc, tự nghĩ đến cái khổ của thế gian không đạt được đạo. Có người nhìn vào thi thể đức Phật chú tâm tư duy về hữu là từ nhân duyên sanh, tạo tác không ngừng, phải chịu sự vô thường, khổ, đã sanh thì phải tử, tử rồi lại sanh, sanh tử qua lại, nhưng tinh thần bất diệt, không bị chi phối. Hiền giả A-na-luật nói:
“Thôi đi, thôi đi! này A-nan! Hãy bảo cho các Tỳ-kheo biết, chư Thiên trên trời thấy việc đó sẽ cho là mê mờ. Vì có ai xuất gia nhập vào luật giải thoát mà lại không thể dùng pháp lợi để tự giải thoát?”
Hiền giả A-nan gạt nước mắt thưa:
“Ở trên đó có bao nhiêu vị trời?”
“Từ Uy-da-việt[173] cho đến miếu Âu-đồ[174] và sông Hi-liên[175], khoảng cách bốn trăm tám mươi dặm, chư Thiên hiện ra đầy khắp, chẳng có khoảng hư không nào là chẳng có họ đang bồi hồi, rối loạn, cùng nói: ‘Đức Phật Bát-nê-hoàn sao mà nhanh quá! Con mắt của thế gian đã tắt mất, sao mà nhanh quá!’ Trong đó có người lo lắng than thở, thương nỗi khổ của thế gian bị tham dục che lấp, không thấy được chánh đạo. Hoặc họ cùng bảo nhau rằng: Đức Phật dạy: ‘ Sanh tử vốn từ duyên khởi, ý luôn tạo tác, thọ nhận sự vô thường, khổ, đã sanh thì phải tử, tử rồi lại sanh, thức theo hành mà di chuyển, đâu biết được Nê-hoàn? Đức Phật đã độ thoát thế gian, vậy mọi người phải nên tinh tấn, đã quá nửa đêm rồi!’”
Hiền giả A-na-luật bảo hiền giả A-nan:
“Hãy vào trong thành bảo cho mọi người biết là đức Phật đã diệt độ, ai muốn khâm liệm, hãy nên kịp thời.”
Hiền giả A-nan liền vào trong thành, báo cho mọi người biết. Các Hoa thị nghe được điều ấy, ai cũng kinh ngạc, buồn bã thương tiếc, nói:
“Đức Phật Bát nê-hoàn sao mà nhanh quá! Con mắt của thế gian đã tắt mất, sao mà nhanh quá!”
Người trong thành cùng nhau tụ hội, mang hương hoa đến chỗ nhục thân của Phật, cúi đầu đảnh lễ để thừa sự cúng dường. Họ cùng hỏi hiền giả A-nan:
“Phương pháp khâm liệm an táng đức Thế Tôn như thế nào?”
Như lời Đức Phật dạy:
“Phải làm như phương pháp khâm liệm và an táng của Chuyển luân vương, đối với đức Phật còn phải hơn thế nữa.”
Các hào tánh thưa:
“Xin hãy để trong bảy ngày, chúng con muốn dâng cúng kỹ nhạc, hoa hương, đèn đuốc để tâm ý được khai mở.”
Hiền giả A-nan đáp:
“Tùy ý các vị mong muốn.
Các Hoa thị liền chung sức lại để lo liệu. Nào làm bình bằng vàng, linh xa bằng vàng, kim quan bằng vàng, quách bằng sắt, đầy đủ gấm mới kiếp-ba, năm trăm xấp giạ.
Bấy giờ, dân chúng ở bốn phương, chu vi trong khoảng bốn trăm tám mươi dặm, đều mang kỹ nhạc, hoa hương đi đến song thọ, đồng khiêng nhục thân đức Phật đặt lên trên giường bằng vàng, rồi dùng kỹ nhạc, lễ bái cúng dường.
Bấy giờ, các Hoa thị tuyển chọn các đồng nam để lo việc gìn giữ linh xa. Họ muốn đưa linh cữu đến khoảnh đất Âu-đồ để trà tỳ. Nhưng các đồng nam không thể đến gần phía trước linh xa của đức Phật được, họ lại tiến lên đến hai ba lần, nhưng vẫn không thể tới được.”
Hiền giả A-na-luật nói với hiền giả A-nan:
“Sở dĩ không thể đến gần linh xa của đức Phật, vì đó là ý của chư Thiên. Họ muốn bảo các đồng nam của Hoa thị hãy vịn vào phía bên trái, còn chư Thiên ở phía bên mặt, dân trong nước thì đi theo sau, đồng khiêng kim sàng của đức Phật vào cửa thành phía Đông, lúc đi qua trong thành, tấu nhạc trời lên để cúng dường, xong thì đi ra cửa thành phía tây, đặt trên đất Âu Đồ, chất các thứ gỗ hương nhiều lớp rồi trà tỳ.”
Hiền giả A-nan thưa:
“Xin vâng, kính vâng như ý nguyện của chư Thiên.”
Rồi hiền giả bảo cho các Hoa thị biết ý nguyện đó.
Họ đều thưa:
“Kính tuân lệnh.
Họ liền bảo các đồng nam ở phía bên tả dùng nhiều dây lụa cột chặt góc bên trái, còn chư Thiên thì thuộc về bên mặt, dùng dây lụa cột chặt nơi góc phải của cái giường. Ngoài ra, có vô số chư Thiên ở trên hư không, rải đủ thứ hoa trời, rưới các hương thơm.
Bấy giờ, đại thần Ba-hiền cùng đại thần Câu-di-bàn-bạc[176]: Muốn dùng âm nhạc của loài người để ca ngợi, tiếp theo nhạc trời cùng đưa xá-lợi.
“Liền như lời bàn bạc, cả đoàn đi từ từ vào cửa thành phía Đông, đi khắp trong thành, đến ngã tư đường lớn, dừng chân nơi đường hẻm, rải hương hoa và trỗi nhạc, ra khỏi cửa thành phía Tây, đến vùng đất Âu đồ, lấy lụa kiếp-ba quấn quanh thân thể đức Phật, dùng năm trăm xấp giạ quấn tiếp theo hơn một ngàn lần, rồi dùng dầu mè dầu thơm để tẩm, rưới đầy kim quan, cùng trên nhục thân Phật, khiêng kim quan lên đặt vào trong quách bằng sắt, đậy kín nắp kim quan, chất các thứ gỗ hương lên xong, đại thần Âu-tô[177] bắt đầu châm lửa đốt, lửa mới hừng lên liền tắt ngay đốt tới ba lần vẫn không cháy.”
Hiền giả A-na-luật bảo hiền giả A-nan:
“Sở dĩ lửa không cháy là do ý của chư thiên. Họ thấy hiền giả Đại Ca-diếp đang dẫn năm trăm đồ chúng từ Ba-tuần trở về đây, đã đi được nửa đường, muốn về gấp để được thấy mặt cùng đảnh lễ đức Phật, cho nên đã khiến lửa không cháy.”
Hiền giả A-nan thưa:
“Dạ vâng, xin tôn kính ý nguyện của chư thiên.
Bấy giờ có đạo sĩ thuộc học phái khác, tên là A-di-duy[178], thấy đức Phật diệt độ, ông ta nhặt được cành hoa trời mạn-na-la, ngược đường đi về phía hiền giả Đại Ca-diếp. Hiền giả Ca-diếp thấy vậy liền đến hỏi:
“Ông có biết đức Phật là bậc Thánh sư mà tôi tôn thờ chăng?
A-di-duy đáp:
“Tôi biết rõ điều này. Ngài đã Bát-nê-hoàn được bảy ngày. Trời người cùng tụ hội để cúng dường Ngài. Tôi từ chỗ đó đến đây nên có được cành hoa trời này.”
Khi ấy, hiền giả Ca-diếp buồn bã không vui. Trong số năm trăm vị Tỳ-kheo, nhiều người bồi hồi, rối loạn, ngẩng mặt lên trời than thở:
“Đức Phật Bát-nê-hoàn sao mà nhanh quá! Con mắt của thế gian đã tắt mất rồi!”
Có người thì lo lắng, buồn thương, nghĩ đến nỗi khổ của thế gian do ân ái trói buộc, không thể thấy được chánh đạo.
Hiền giả Ca-diếp bảo:
“Các hiền giả chớ lo buồn. Nên biết rằng có thân là do duyên khởi, tâm ý luôn tạo tác không dừng nghỉ, đều là vô thường, khổ, có sanh thì có tử, có tử là do có sanh, ở trong năm đường bất an, chỉ có Nê-hoàn mới là cảnh giới hoàn toàn an lạc. Người chưa đắc đạo, hãy cầu pháp lợi, lìa bỏ mọi nẻo tạo tác của các pháp hữu vi thì sẽ đắc đạo. Tất cả hãy thu gom y bát, đi nhanh thì mới kịp để được nhìn thấy thân sắc của Phật.
Trong chúng này có một Tỳ-kheo tên là Đàn-đầu, cũng thuộc giòng họ Thích, cùng xuất gia theo Phật, nói với các Tỳ-kheo:
“Chuyện gì phải lo lắng như vậy? Chúng ta từ nay được tự do. Ông già ấy thường bảo: ‘ Nên làm cái này, không nên làm cái kia.’ Nay ông ta mất rồi há không phải là điều hết sức tốt sao?”
Hiền giả Ca-diếp nghe lời ấy càng buồn bã hơn, nên giục đại chúng mau đến Song thọ để được thấy Phật. Đến nơi, hiền giả Ca-diếp bảo Hiền giả A-nan:
“Nay chưa trà-tỳ vậy hãy cho tôi thấy thân đức Phật.”
Hiền giả A-nan thưa:
“Thân của đức Phật đã được khâm liệm, ướp bằng dầu mè, để trong kim quan, bên ngoài thì chất các thứ gỗ hương, chung quanh thì tẩm dầu, tuy chưa trà-tỳ, nhưng khó có thể thấy được.
Hiền giả Ca-diếp bày tỏ ý muốn của mình đến lần thứ ba, nhưng Hiền giả A Nan vẫn đáp như lúc đầu.
Bấy giờ, nhục thân của đức Phật từ trong nhiều lớp áo quan lộ ra hai chân. Mọi người đều thấy, ai cũng hết sức vui mừng. Hiền giả Ca-diếp cúi đầu đảnh lễ. Thấy trên chân của đức Phật có màu sắc lạ, liền hỏi hiền giả A-nan:
“Thân Phật sắc vàng, vậy do cớ gì mà đổi khác?”
A-nan thưa:
“Có một bà cụ già yếu, cúi lạy nơi chân đức Phật làm nhỏ nước mắt trên chân Ngài nên mới có màu sắc khác như vậy.
Hiền giả Đại Ca-diếp lại không vui, cung kính đọc bài tụng:
Ngài tịch diệt, chẳng sanh
Chẳng còn thọ già, chết
Cũng không còn hội ngộ,
Không có ghét phải gặp
Vốn đã bỏ ân ái,
Chẳng bị buồn biệt ly
Do dốc cầu phương tiện,
Nên đạt được như vậy
Năm ấm Phật thanh tịnh,
Đã đoạn trừ hết thảy
Cũng không còn tạo tác,
Để thọ lại năm ấm.
Khổ đau đã hết rồi,
Gốc hữu cũng trừ sạch
Do dốc cầu phương tiện,
Mới an lạc như vậy.
Phật đã đoạn thế gian,
Trừ bỏ mọi ái dục
Ngài kham nhẫn tất cả,
Nên lìa các hoạn nạn
Ngài đã đạt an định
Đem an lạc muôn loài.
Phải nên đảnh lễ Ngài,
Vĩnh viễn thoát ba cõi.
Kinh giới Phật nói ra,
Tỏa sáng khắp thế gian
Ngài rộng hiện chánh đạo,
Chắc thật, dứt mọi nghi.
Cứu tất cả muôn loài,
Khiến thoát khỏi già chết.
Những người gặp được Phật,
Ai chẳng mang ơn lớn
Như trăng chiếu ban đêm,
Để phá tan bóng tối.
Mặt trời chiếu ban ngày,
Soi sáng mọi nơi chốn.
Cũng như ánh điện chớp,
Mây dày liền rực sáng.
Hào quang Phật chiếu ra,
Ba cõi cùng tỏ rạng.
Hết thảy sông danh tiếng,
Sông Côn-luân lớn nhất;
Tất cả vùng nước lớn,
Biển cả là hơn hết;
Trong tất cả tinh tú,
Mặt trăng là sáng nhất;
Phật dẫn dắt chúng sanh,
Trời người đều tôn quý.
Phật cứu độ thế gian,
Phước đức ban rải khắp.
Giới pháp đã thuyết giảng,
Mọi chốn đều phân minh.
Cũng đem pháp lưu bổ,
Đệ tử dốc hành trì,
Khiến Trời, người, quỷ, thần …
Đều cung kính đảnh lễ.
Hiền giả Đại Ca-diếp đọc kệ xong, đảnh lễ nơi chân Phật, nhiễu quanh kim quan ba vòng, rồi đứng qua một bên.
Các Tỳ-kheo, Tỳ-kheo-ni, các thanh tín sĩ, thanh tín nữ, Trời, Rồng, Quỷ thần, Thần thiên-nhạc, Thần chất-lược, Thần kim-sí điểu, Thần Ái dục, Thần Xà-khu… đều đến trước đảnh lễ nơi chân Phật, nhiễu quanh kim quan ba lần, rồi đứng qua một bên.
Bấy giờ, kim quan của đức Phật không đốt nhưng tự nhiên bốc cháy. Hiền giả A-nan liền đọc bài tụng:
Phật thanh tịnh trong ngoài,
Là thân của Phạm thế;
Gốc hành hóa thần diệu,
Nên nay mới như vậy.
Hơn ngàn lớp lụa, giạ,
Đâu cần áo che thân,
Cũng không cần giặt giũ,
Như trăng trong sáng ngời.
Cho đến hết đêm ấy, công việc trà-tỳ nhục thân Phật xong xuôi, thì tự nhiên ở nơi đó mọc lên bốn cây: Cây tô-thiền-ni, cây ca-duy-đồ, cây a-thế-đề, cây ni-câu-loại[179]. Các vị cư sĩ, lý gia trong nước cùng nhau thu nhặt xá-lợi của Phật đựng đầy nơi bình bằng vàng, đặt trên linh xa, đưa vào thành để trên đại điện, rồi cùng cho tấu kỹ nhạc, rải hoa, đốt hương, lễ bái cúng dường.
Bấy giờ, các tộc họ Hoa thị của nước Ba-tuần, các Câu-lân của nước Khả Lạc, các Mãn-ly của nước Hữu Hoành, các Phạm chí của nước Thần Châu, các Ly-kiền của nước Duy-da,[180] nghe tin đức Phật dừng chân ở Song thọ để Bát Nê-hoàn, nên họ đều sửa soạn bốn thứ binh đội là tượng binh, mã binh, xa binh, bộ binh cùng kéo đến nước Câu-di, dừng chân nơi ngoài thành, bảo sứ vào thưa:
“Chúng tôi nghe đức Phật Chúng hựu diệt độ ở đây. Ngài cũng là Thầy của chúng tôi. Chúng tôi có lòng kính mộ Ngài, đồng đến với vua xin phân chia phần xá lợi, đem về bản quốc lập bảo tháp cúng dường.”
Vua nước Câu-di bảo:
“Đức Phật tự đến nơi đây, vậy nước tôi sẽ chăm lo việc cúng dường Ngài. Thật là cực khổ cho các vua từ xa tới muốn chia phần xá-lợi, điều đó thì không thể được.
Các người thuộc dòng họ Thích nước Xích trạch[181] cũng kéo bốn loại binh, đến nói:
“Chúng tôi nghe đức Phật Chúng hựu diệt độ ở đây. Ngài là bậc Thánh đệ nhất của giòng họ Thích, xuất thân từ bà con, đúng là bậc cha ông của chúng tôi. Chúng tôi có lòng kính mộ, nên đến đây để xin chia phần xá-lợi đem về dựng bảo tháp cúng dường.
Nhà vua nước Câu-di vẫn trả lời như trước, không chịu chia phần.
Vua nước Ma-kiệt là A-xà-thế lại dẫn bốn loại binh, vượt qua sông lớn để đến, bảo Phạm chí Mao-quệ[182] vào để hỏi tin tức, rồi ân cần thưa:
“Tôi lâu nay vốn có lòng tin tưởng vào tình bạn của nhà vua, không bảo thủ, không tranh chấp. Nay đức Phật Chúng hựu đã diệt độ nơi đây. Ngài là bậc tôn quý của ba cõi; chính là vị Trời của tôi. Tôi luôn có lòng kính mộ nên đến đây để xin chia phần xá-lợi. Nếu nhà vua cho tôi phần xá-lợi của Phật thì hai nước chúng ta nếu có những vật báu gì thì nguyện cùng trao cho nhau để chung hưởng.”
Vua nước Câu-di đáp:
“Đức Phật tự đến đây, tôi sẽ lo việc cúng dường Ngài, xin cảm ơn Đại vương chứ không thể chia phần xá-lợi cho nhà vua được.”
Khi ấy Mao-quệ nhóm mọi người lại, làm bài tụng thông báo:
Nay những người thành tâm,
Từ xa đến lễ bái;
Xin được chia xá-lợi,
Nếu như vua không cho.
Sự việc ấy động chúng,
Bốn binh chủng sẵn đây;
Nếu không dùng đạo nghĩa,
Không tránh khỏi đao binh.
“Người của nước Câu-di cũng đáp lại bằng bài tụng:
Phiền các Ngài từ xa,
Nhọc sức đến lễ bái;
Phật để thân nơi đây,
Không dám hứa cho ai.
Các vị muốn động binh,
Tôi đây cũng sẵn sàng;
Ta cùng nhau sống chết,
Chưa từng biết sợ ai.
Phạm chí Mao-quệ giải thích với mọi người:
“Các vua đều vâng theo lời dạy của đức Phật một cách nghiêm túc; ban ngày thì tụng lời pháp, tâm cảm phục sự giáo hóa nhân từ của Ngài. Tất cả chúng sanh ai cũng nghĩ đến việc muốn được an ổn. Huống chi, đức Phật vì lòng đại từ nên thiêu hình để lại xá-lợi, muốn rộng làm phước báu cho khắp thiên hạ. Vậy sao lại muốn hủy diệt ý nhân từ của Ngài? Cho nên xá-lợi hiện tại phải được phân chia ra mà thôi.”
Mọi người đều khen là hay, nên cùng đến chỗ đặt xá-lợi, cung kính đảnh lễ xong thì đứng qua một bên, rồi bảo Mao-quệ chia xá-lợi. Bấy giờ Mao-quệ lấy một cái bát đá dùng mật xoa bên trong, chia làm tám phần, rồi thưa với mọi người:
“Tôi đã cung kính đức Phật, và cũng thuận theo ý tốt của mọi người, mong được đem chiếc bát chia xá lợi này về nước để dựng bảo tháp cúng dường, được chăng?”
Mọi người đều nói:
“Bậc trí tuệ thì nên biết thời.”
Họ liền đồng ý.
Lại có Phạm chí tên là Ôn-vi[183], thưa với mọi người:
“Tôi trộm mến ý lành của chư vị, chỉ xin lấy phần than đốt ở dưới đất để đem về dựng bảo tháp cúng dường.”
Mọi người đều đồng ý.
Sau lại có đạo sĩ thuộc học phái khác ở nước Hữu hoành[184] đến xin phần tro còn lại ở dưới đất.
Lúc này tám nước đều được mỗi phần xá-lợi nên đều trở về nước mình để dựng tháp. Những tháp ấy đều trang nghiêm, đẹp đẽ.
Phạm chí Mao-quệ, đạo nhân Đại Ôn-vi ở Chủng-ấp trở về ấp Ti-phần, đạo sĩ của nước Hữu Hoành, thảy đều được phần tro đất, đều trở về dựng bảo tháp. Tám phần xá lợi có tám bảo tháp, tháp thờ bát chia xá lợi là chín, tháp thờ than là mười, tháp thờ tro là mười một.
Đức Phật đản sanh ngày mồng tám tháng tư, xuất gia ngày mồng tám tháng tư, thành đạo ngày mồng tám tháng tư, Bát-nê-hoàn ngày mồng tám tháng tư. Tất cả đều vào tháng sao Phật mọc[185]. Khi ấy trăm thứ hoa cỏ đều xanh tươi, cây cối sầm uất.
Bấy giờ đức Phật đã Bát-nê-hoàn, ánh sáng của thiên hạ đã mất, chư thiên, thần khắp mười phương, thảy đều tự quy ngưỡng Phật.
Xá-lợi đã chia rồi, nhưng bốn chúng đệ tử ở phương xa có người chưa được nghe tin, nên phải để sau chín mươi ngày mới xây tháp. Các vị Quốc vương đến tham dự, các Lý gia, dân chúng, gia đình quyến thuộc và các hàng nô tỳ đều trai giới trong chín mươi ngày. Bốn chúng đệ tử ở phương xa cùng tụ hội ở Câu-di, đồng hỏi hiền giả A-nan:
“Nên dựng tháp ở đâu?”
A-nan đáp:
“Nên ra khỏi thành bốn mươi dặm, đến ngã tư đường của khu đất rộng tạo dựng bảo tháp.”
Các tộc họ phú hào của nước Câu-di cùng nhau dùng ngọc làm ngói, viên ngói bề ngang và rộng ba thước (tấc), tập trung lại dùng để làm tháp, cao và rộng đều mười lăm thước, lấy bát vàng chứa xá-lợi để ngay chính giữa tháp, lập đàn pháp luân, treo cờ phướn trên cao, thắp đèn chưng hoa, đốt hương, ca nhạc, lễ bái cúng dường, để dân chúng trong cả nước đều được tạo lập phước đức.
Hiền giả Đại Ca-diếp, hiền giả A-na-luật và chúng Tỳ-kheo cùng nhau hội họp bàn bạc:
“Trong một ngày, ba mươi vạn dân chúng, các quan lại, các tộc họ quyền quý của các nước, khi gặp được Phật, đều hết lòng cung kính, tạo phước, khi chết đều được sanh lên cõi Trời thứ tư, cùng được gặp Di-lặc và được giải thoát. Quốc vương của nước Câu-di sẽ sanh lên trên cõi Trời thứ mười hai là Thủy âm[186], chờ khi Bồ-tát Di-lặc thành Phật sẽ đầu thai xuống tạo dựng Tinh xá cho đức Phật còn đẹp hơn khu lâm viên Kỳ-đà Cấp cô độc hiện nay.”
Hiền giả A-nan hỏi hiền giả Đại Ca-diếp:
“Vua nước Câu-di vì sao không ở chỗ đức Phật Di-lặc mà mong đạt đạo quả Ứng chơn?”
Đáp:
“Vì vua này chưa nhàm chán cái khổ về sanh tử. Ai không nhàm chán cái khổ của sanh thì không được đạo quả Ứng chơn.”
A-nan thưa:
“Tôi đã nhàm chán cái khổ của thân, sao không được lìa thế gian, không đạt được đạo quả?”
Hiền giả Đại Ca-diếp đáp:
“Vì hiền giả chỉ trì giới mà không hành quán về thân, vẫn còn ham thích sanh tử, niệm tưởng thức ăn, nên các hành về sanh tử chưa dứt.”
Đến chín mươi ngày, hiền giả Đại Ca-diếp, hiền giả A-na-luật và chúng Tỳ-kheo cùng nhau bàn luận:
“Mười hai bộ kinh của đức Phật có bốn A-hàm, chỉ riêng hiền giả A-nan là người luôn gần gũi hầu hạ đức Phật. Đức Phật giảng nói, hiền giả A-nan đều ghi nhớ, vậy chúng ta phải nhờ hiền giả A-nan tụng đọc để chép lại, nhưng sợ hiền giả là người chưa đắc đạo nên còn có tâm tham chăng. Chúng ta nên đem việc xưa mà chất vấn hiền giả A-nan. Vậy hãy cho đặt tòa ngồi cao. Ba lần bước lên, ba lần phải bước xuống. Làm như vậy mới có thể đạt được lời thành thật.”
Mọi người đều cho là hết sức hay.
Đại chúng đã tề tựu đông đủ và ngồi yên, Tỳ-kheo Trực Sự đuổi A-nan ra ngoài, giây lát lại thỉnh vào. Hiền giả A-nan đi vào, đảnh lễ chúng Tăng. Các Tỳ kheo chưa đắc đạo thấy thế bèn đứng dậy hết.
Tỳ-kheo Trực Sự bảo A-nan ngồi nơi tòa cao chính giữa. A-nan nhún nhường từ chối:
“Đây không phải là tòa ngồi của A-nan.”
Chúng Tỳ-kheo nói:
“Do vì Kinh Phật, cho nên hãy mời Hiền giả ngồi vào tòa cao để cho chúng tăng hỏi.”
A-nan ngồi lên ngồi tòa
Chúng Tăng hỏi:
“Hiền giả có lỗi lớn, vậy có biết chăng? Ngày ấy đức Phật nói: ‘An vui thay, Diêm-phù-đề! Tại sao Hiền giả không trả lời?’”
Tỳ-kheo Trực Sự bảo hiền giả A-nan bước xuống. A-nan bước xuống, rồi trả lời:
“Đức Phật không được tự tại sao mà phải chờ tôi thỉnh cầu?”
Chúng Tăng im lặng, Tỳ-kheo Trực Sự lại bảo lên tòa. Chúng Tăng lại hỏi:
“Đức Phật nói với hiền giả, ai đạt được bốn Thần túc thì có thể kéo dài tuổi thọ hơn một kiếp, tại sao Hiền giả lại làm thinh?”
Hiền giả A-nan lại xuống tòa để trả lời:
“Đức Phật nói: Bồ tát Di-lặc sẽ hạ sanh thành Phật. Người nào mới vào đạo theo ngài Di-lặc để tu tập mà thành. Giả sử đức Phật tự lưu lại thì Phật Di-lặc sẽ thế nào?”
Tăng chúng lại im lặng. Hiền giả A-nan trong lòng sợ hãi. Chúng Tỳ-kheo nói:
“Hiền giả nên theo đúng như ý của Pháp nói đầy đủ về Kinh của Phật.”
Hiền giả đáp:
“Kính vâng.”
Ba lần lên tòa như vậy. Lần sau cùng hiền giả A-nan lên tòa nói:
“Nghe như vầy, một thời…”
Trong chúng hội có những người chưa đắc đạo đều rơi nước mắt nói:
“Đức Phật vừa mới nói Kinh, nay sao đã vội mất?”
Hiền giả Đại Ca-diếp liền chọn ở trong chúng được bốn mươi vị Ứng chơn theo hiền giả A-nan để nghe truyền lại bốn bộ A-hàm. 1.-Trung A-hàm. 2.-Trường A-hàm. 3.-Tăng nhất A-hàm. 4.-Tạp A-hàm. Văn của bốn bộ này là:
Một là vì hàng tham dâm mà giảng nói.
Hai là vì hàng mừng giận mà giảng nói.
Ba vì hàng ngu si mà giảng nói.
Bốn vì hàng bất hiếu, không thừa sự mà giảng nói.
Văn của bốn bộ A-hàm, mỗi bộ gồm sáu mươi xấp.
Chúng Tỳ-kheo thưa rằng:
“Hãy nên chép văn bốn bộ A-hàm để phổ biến trong thiên hạ.”
Do vậy, chỗ trà-tỳ đức Phật tự nhiên mọc lên bốn cây danh mộc.
Tăng chúng liền cùng nhau kiểm điểm, phân biệt Kinh Phật ra thành mười hai bộ loại: Giới, Luật, Pháp đầy đủ để lưu lại cả ngàn năm.
Những ai trì kinh giới của Phật về sau đều được sanh chỗ đức Phật Di-lặc, tu học với Ngài mà được giải thoát sanh tử.
Chú thích:
[128]. Câu-di ấp 拘 夷 邑; No. 1(2): Câu-di-na-kiệt. Pāli: Kusinārā hay Kusinagara.
2. Ba-tuần-lịch thành 波 旬 歷 城. Phiên âm cho phép đồng nhất với Pāli Pāvārikamba, khu vườn xoài ở Nālanda, gần Rajagaha (Vương xá).
[130]. Trong bản Pāli, Phật sau khi dùng món nấm sūkara-maddave do Cunda cúng, Ngài phát bịnh lỵ huyết.
[131].Câu-di hà 拘 遺 河. No. 1(2) và bản Pāli đều có đề cập con sông này nhưng không nói là tên gì.
[132]. Hi-liên 醯 連; tức Hi-liên-thiền 熙 連 禪 (Pāli: Hiraññavatī, con sông có vàng), gần chỗ Phật diệt độ. Theo lộ trình, còn cách xa nữa. No. 1(2): A-nan đề nghị Phật chờ đến sông Câu tôn gần đó. Pāli: Kakutthā.
[133]. Phước-kế 諸 華 大 臣 字 福 罽; No. 1(2): Phúc-quý, đệ tử A-la-hán. Pāli: Pukkusa , đệ tử của Alāra Kālāma.
[134]. Tỳ-kheo Lực Lam 比 丘 力 藍; No. 1(2); Thầy của Phúc-quý, A-la-hán. Pāli: Thầy của Pukkus là Alāra Kālama.
[135]. A-trầm 阿 沈; No. 1(2) sđd.: A-việt. Pāli: Atuma.
[136]. Như-diên 如 (diên bộ tâm); xem Trường 1(2) sđd.: cht. 141.
[137]. Phạm-đàn phạt 梵 檀 罰; xem Trường 1(2) sđd.: cht. 142
[138]. Nội dung tu tập mỗi giác chi: chí niệm chi giác, Phật dụng tự giác, thành vô tỷ Thánh ỷ, vô vi, chỉ, bất dâm, xả phân tán ý 志 念 之 覺 佛 用 自 覺 成 無 比 聖 猗 無 為 止 不 婬 捨 分 散 意. Tham chiếu, No. 1(2): tu niệm giác ý, nhàn tĩnh, vô dục, xuất yếu, vô vi 修 念 覺 意 閑 靜 無 欲 出 要 無 為; hoặc rải rác: y vô dục, y tịch diệt, y viễn ly 依 無 欲 依 寂 滅 依 遠 離.
[139]. Tô liên song thọ 蘇 連 雙 樹. Xem Trường 1(2) sđd.: cht. 111
[140]. Lý gia 理 家 tức gia chủ.
[141]. Hán: Nho lâm dị học 儒 林 異 學.
[142]. Hóa Tỳ-kheo 化 比 丘, chỉ Tỳ-kheo hóa thân, không phải người thực. No, 1(2): Tỳ-kheo Phạm-ma-na. Pāli: Upavāna.
[143]. Đô thị lớn thời Phật: Văn vật đại quốc 聞 物 大 國 tức Xá-vệ, thủ phủ của nước Câu-tát-la (Pāli: Kosala); Vương xá đại quốc 王 舍 大 國; thủ phủ của Ma-kiệt-đà (Magadha); Mãn-la đại quốc 滿 羅 大 國, tức Mạt-la; Duy-da đại quốc 維 耶 大 國 tức Tỳ-xá-ly, thủ phủ của nhừng người Lệ-xa (Licchavi). Hán dịch nói là các đại quốc, là lấy tên đô thị mà gọi thay tên nước.
[144]. Câu-na-việt 拘 那 越; No. 1(2): Câu-xá-bà-đề.
[145]. Thanh liên Âu-bát 青 蓮 漚 鉢 (Pāli: uppala); Tử liên Câu-điềm 紫 蓮 拘 恬 (Pāli: kumuda), Hoàng liên Văn-na 黃 蓮 文 那 (mandārava), Hồng liên Phù-dung 紅 蓮 芙 蓉 (paduma).
[146]. Đại Khoái Kiến 大 快 見. No. 1(2): Đại Thiện Kiến. Pāli: Mahāsudassana.
[147]. Lý gia bảo 理 家 寶, tức cư sĩ bảo.
[148]. Thánh đạo bảo 聖 寶 導, tức chủ binh thần bảo (vị tướng quân).
[149]. Đa lân 多 鄰. Xem No. 1(2), bản Việt, cht. 116.
[150]. Xà-duy 闍 維 Xem 1(2) ‘ Du hành kinh đệ nhị hậu’ cht. 154.
[151]. A Thần 阿 晨, giống như No. 5. Nhưng chưa thấy nơi khác chép.
[152]. Tức chỉ bốn nhiếp sự hay bốn nhiếp pháp: bố thí, ái ngữ, lợi hành vào đồng sự. Pāli: samgrahavatthu, cùng ng? căn với anugraha: ân huệ, nên Hán dịch là bốn ân đức.
[153]. Tu-bạt 須 跋 , xem 1(2), bản Việt, cht. 130.
[154]. Trên là mười hiệu của Như Lai: Như Lai, Chí chơn chánh đế giác, Minh-hạnh-thành, Thiện-thệ, Thế-gian-giải, Vô-thượng sĩ, Đạo-pháp-ngự, Thiên-nhân-sư, hiệu Phật, Chúng hựu 如 來, 至 真 正 諦 覺, 明 行 成, 善 逝, 世 間 解, 無 上 士, 導 法 御, 天 人 師, 號 佛, 眾 祐. Bản dịch này có nhiều chỗ không giống với nơi khác.
[155]. Âu-đàm hoa 漚 曇 華 Xem No. 1(2), bản Việt, , cht.131.
[156]. Danh sách các giáo tổ đương thời, thường kể sáu; đây kể tám:Cổ-quy Thị, Vô-thất Thị, Chí-hành Thị, Bạch-lộ-tử Thị, Diên-thọ Thị, Kế-kim-phàn Thị, Đa-tích-nguyên Thị và Ni-kiền Tử 古 龜 氏, 無 失 氏, 志 行 氏, 白 鷺 子 氏, 延 壽 氏, 計 金 樊 氏, 多 積 願 氏, 尼 犍 子. Danh sách này giống với No. 5.Tham chiếu No. 1(2), bản Việt, xem cht. 133, 134, 135, 136, 137, 138.
[157]. Tham sanh ỷ tưởng 貪 生 猗 想.
[158]. Trên đây là tám tà đạo, trái với tám chánh đạo của Phật.
[159]. Bát chân đạo 八 真 道: chánh kiến 正 見, chánh tư 正 思, chánh ngôn 正 言, chánh hành 正 行, chánh mạng 正 命, chánh trị 正 治 , chánh chí 正 志, chánh định 正 定.
[160]. Thành tựu giới 成 就 戒, tức cụ túc giới, chỉ giới pháp Tỳ-kheo.
[161]. Hán: Chúng hựu 眾 祐.
[162]. Hán: dĩ kiện chế, dĩ chí duy 以 健 制 以 志 惟. Xem cht.65, 66.
[163]. Theo các Luật tạng, sống biệt trú giữa các Tỳ-kheo trong bốn tháng. Nhưng, No. 1(2) Nói: quy định này không áp dụng sau khi Phật Niết-bàn.
[164]. Phân tích này không thấy nói đến trong Luật tạng nào.
[165]. Mười hai bộ phận Thánh điển: 1. Văn, 2. Ca, 3. Ký, 4. Tụng, 5. Thí dụ, 6. Bổn ký, 7. Sự giải, 8. Sanh truyện, 9. Quảng bác, 10. Tự nhiên, 11. Đạo hạnh, 12. Lưỡng hiện.十 二 部 經, 一 文, 二 歌, 三 記, 四 頌, 五 譬 喻, 六 本 記, 七 事 解, 八 生 傳, 九 廣 博, 十 自 然, 十 一 道 行, 十 二 兩 現. Tham chiếu Trường 1(2) sđd.: Quán kinh, Kỳ dạ kinh , Thọ ký kinh, kệ kinh, Pháp cú kinh, Tương ưng kinh , Bản duyên kinh, Thiên bản kinh, Quảng kinh , Vị tằng hữu kinh, Chứng dụ kinh Đại giáo kinh.
[166]. Di lặc 彌 勒 佛 Pāli: Metteyya.
[167]. Âu-đàm-bát , xem chú thích 36.
[168]. Không vô tế 空 無 際, tức Không vô biên xứ định.
[169]. Bất tưởng nhập 不 想 入 , tức Phi tưởng phi phi tưởng xứ.
[170]. Tưởng tri diệt 想 知 滅 , tức Tưởng thọ diệt tận định. Tham chiếu No. 1(2), Việt, xem cht. 150.
[171]. A-na-luật 阿 那 律, tham chiếu No. 1(2), bản Việt, xem cht. 149.
[172].Hán: chí ư vô tri, khí xả sở thọ dư vô vi chi tình 至 於 無 知 棄 所 受 餘 無 為 之 情. Trạng thái vô tri ở Tứ thiền là trạng thái nhập vô tưởng định (Pāli: asaññā-samāpatti), nhưng các Thánh giả không nhập loại định này. “Sở thọ dư vô vi” chỉ hữu dư y Niết-bàn.
[173]. Uy-da-việt 威 耶 越. Có lẽ Pàli: Upavattana, tên khu rừng sāla ở Kusinārā.
[174]. Âu đồ miếu 漚 荼 廟; tức chùa Thiên quan, tham chiếu No. 1(2), xem cht. 156.
[175]. Hi liên hà 熙 連 河; tham chiếu Trường 2(3) sđd.: xem cht. 155.
[176]. Đại thần Bà-hiền 婆 賢 大 臣 , chủ quản thành Pāva. Đại thần Câu-di 拘 夷 大 臣 , vị quan của thành Kusinārā.
[177]. Âu-tô 漚 蘇 大 臣; tham chiếu No. 1(2) sđd.: Lộ-di châm lửa.?
[178]. A-di-duy 阿 夷 維; No. 1(2) , ngoại đạo Ni-kiền Tử.
[179].Bốn giống cây bồ-đề: Tô-thiền-ni 蘇 禪 尼 樹, Ca-duy-đồ 迦 維 屠 樹, A-thế-đề 阿 世 鞮 樹, Ni-câu-loại 尼 拘 類 樹. Xem No. 5, bản Việt, Cht.59.
[180].Tám nước động binh yêu cầu được phần xá-lợi. Đây kể 5 nước trước: Hoa thị ở Ba tuần 波 旬 國, 諸 華 氏; tức Pāli: dòng họ Mallā chi nhánh Pāvā; người Câu-lân ở Khả lạc, 可 樂 國, 諸 拘 鄰, Pāli: người Koli ở thôn Rāmagāma ; người Mãn-ly ở Hữu hoành 有 衡 國, 諸 滿 離, Pāli: Buli ở Allakappa; các Bà-la-môn ở Thần châu 神 州 國, 諸 梵 志, Pāli: những người Bà-la-môn ở Vethadīpaka; người Ly-tiệp ở Duy-da, 維 耶 國, 諸 離 揵, Pāli: những người Licchavi ở Vesāli .
[181].Xích Trạch quốc chư Thích thị 赤 澤 國 諸 釋 氏: những người họ Thích ở Kapilavatthu .
[182]. Phạm chí Mao-quệ 梵 志 毛 蹶; tham chiếu No. 1(2) , bản Việt, cht. 161.
[183]. Ôn-vi, người ấp Ty-phần 溫 違 還 俾 賁 邑; Pāli: người Morya ở Pipphalavana.
[184]. Hữu Hoành , tham chiếu No. 1(2), bản Việt, cht. 162.
[185]. Phật tinh 佛 星; xem No. 5, bản Việt, quyển hạ, cht. 66
[186]. Thủy âm 水 音 天; tức Quang âm thiên, hay Cực quang thiên. Pāli: Ābhassara.
